Malowane wizerunki Matki Boskiej Skępskiej

Zapraszam do zapoznania się z ciekawą historią sanktuarium Matki Bożej Skępskiej oraz ludowym kultem, który objawia się od końca XVIII wieku do dziś w twórczości ludowych rzeźbiarzy tworzących kopie cudownej figury. Źródłem inspiracji będzie niezwykle rzadki olejny obraz Marki Boskiej Skępskiej.

Historia sanktuarium w Skępem i cudownej figury Matki Bożej

Na Ziemi Dobrzyńskiej w miejscowości Skępe nad jeziorem Wielkim znajduje się kościół i klasztor pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny, którego najcenniejszym skarbem jest późnogotycka figura Matki Boskiej Skępskiej.  Sanktuarium w Skępem opiekują się od wieków ojcowie bernardyni.

Skępe otrzymało prawa miejskie już w 1445 roku. W 1496 roku Zofia Kościelecka, córka Mikołaja, fundatora kościoła, jako wotum za uratowanie nóg sprowadziła z Poznania do Skępego drewnianą figurę Matki Bożej. Była to późnogotycka figura przedstawiająca stojącą, młodziutką, lekko uśmiechniętą Matkę Bożą ze złożonymi do modlitwy rękami. Już dwa lata później w 1498 roku do Skępego zostali sprowadzeni ojcowie bernardyni, którzy przez kolejne dziesięciolecia zbudowali okazały klasztor i bazylikę. Sława Patronki Ziemi Dobrzyńskiej spowodowała, że w dzień zesłania Ducha Świętego – 18 V 1755, figura Matki Bożej Skępskiej została ukoronowana koronami papieskimi przez bp. Fabiana Pląskowskiego. Była to 14 koronacja wizerunku Matki Bożej w Rzeczypospolitej. Wraz z koronami, figura została okryta srebrnymi, pozłacanymi barokowymi szatami, a całość umieszczona na półksiężycu. Jest to istotna informacja bowiem od tego czasu oryginalna figura była przez 200 lat zakryta. Stąd też w licznych rzeźbach, obrazkach, plakietach, medalikach czy w końcu nielicznych obrazach jest tak właśnie przedstawiana. Dopiero 2 II 1954 r. zdjęto srebrną sukienkę i oczom wiernych ukazała się oryginalna rzeźba. Przez kolejne 60 lat figurę zdobił nowy, lżejszy haftowany płaszcz odsłaniający oryginalną figurę. Odsłonięcie późno gotyckiej rzeźby Matki Bożej Skępskiej ukazało charakterystyczne wybrzuszenie sukni Maryi. Współcześni badacze skłaniają się do uznania, że mamy do czynienia z wizerunkiem Matki Bożej Brzemiennej. Nie podlega natomiast żadnej wątpliwości, że jest to przedstawienie Maryi jako Służebnicy Pańskiej znanej z licznych obrazów i rzeźb Zwiastowania. Można więc podsumować, że jest to rzeźba przedstawiającą młodą Maryję obdarowaną przez Ducha Świętego w tajemnicy Zwiastowania, a następnie będącą w stanie brzemiennym.

Skępe, kościół pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny, ołtarz główny, rzeźba Matki Boskiej Skępskiej,
źródło: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=50672665

Ludowe drewniane figurki Matki Boskiej Skępskiej

Na przestrzeni wieków powstało wiele kopii cudownej figury ze Skępska, które są rozsiane po Ziemi Dobrzyńskiej w kapliczkach i wiejskich kościółkach (kościół w Rużu, kapliczka w Chrostkowie i Janiszewie i wiele innych) [1]. Wszystkie one ukazują Matkę Bożą w barokowej obszernej sukni z półksiężycem u stóp. Zdecydowana większość z tych kopii to rzeźby, o różnym poziomie artystycznym. Należy jeszcze raz podkreślić, że figura od czasu koronacji w 1755 przez 200 lat była zakryta srebrną sukienką. Ułatwiło to zadanie ludowym rzeźbiarzom, gdyż sama kompozycja świętej figury była prosta i sprzyjała nieprofesjonalnym twórcom. W tym miejscu warto wspomnieć o rzeźbiarskim rodzie Miłkowskich z XIX w. tworzących drewniane kopie Królowej ze Skępna. Protoplastą rodu był Jakub Miłkowski (1810-1888). Oprócz rodziny Miłkowskich rzeźbieniem Madonny Skępskiej zajmowało się wielu twórców ludowych w XX wieku. Artykuł Łukasza Ciemińskiego „Wizerunek Matki Boskiej Skępskiej we współczesnej sztuce nieprofesjonalnej” opublikowany w kwartalniku „Twórczość Ludowa”, 2020, nr 3-4 szerzej omawia to ciekawe zjawisko, prezentując jednocześnie nazwiska bardziej współczesnym nam twórców. Część z nich urodziła się jeszcze przed wojną. Artykuł oprócz not biograficznych twórców i cytatów z ich wypowiedzi, zawiera również obszerny materiał zdjęciowy ich twórczości. Omawiani są następujący rzeźbiarze: Edmund Nowakowski, Bogusław Kotkiewicz, Jan Durkiewicz, Krzysztof Zawacki, Henryk Dziedzic, Zbigniew Błaszczyk, Andrzej Bajkowski, Adam Szczepanik, Józef Marian Stańczyk, Teodor Kupś i Anna Padoł. [2].

Do dziś przetrwało wiele XIX wiecznych rzeźb Matki Bożej Skępskiej, które znajdują się w zbiorach muzeów etnograficznych. Na uwagę zasługuje największy zbiór rzeźb znajdujący się w Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku. Jest to około 100 rzeźb Matki Bożej Skępskiej, w tym ta najstarsza z XVIII wieku przeniesione do Muzeum ze wsi Grochowalsk koło Dobrzynia. Poniżej prezentuję trzy wybrane XIX wieczne rzeźby. Pokaźne zbiory skępskich rzeźb posiadają również Muzeum Etnograficzne w Krakowie i Muzeum Etnograficzne im. Marii Znamierowskiej – Prüfferowej w Toruniu.

Wanda Szrajberówna i ceramiczne figurki Matki Boskiej Skępskiej

Wśród licznych figurek Matki Boskiej Skępskiej możemy również wyodrębnić te, które zostały wykonane z gliny, porcelany lub majoliki. Najciekawszą postacią wykonującą ceramiczne dewocjonalia była Wanda Szrajberówna (1886-1962).

Wanda Szrajberówna była jedną z najpopularniejszych artystek ceramicznych dwudziestolecia międzywojennego w Polsce i niestety została zupełnie zapomniana. Urodzona w Warszawie w 1886 r. kształciła się w tamtejszej Szkole Sztuk Pięknych, a następnie w Paryżu i Miluzie w zakresie sztuk stosowanych. Była zafascynowana kulturą ludową. Tworzyła ceramiczne dewocjonalia, zwłaszcza o tematyce maryjnej, a wśród nich szczególną pozycje miały figurki Matki Boskiej Skępskiej [3].

W latach 1945–1953 Wanda Szrajberówna podjęła nowatorską pracę nad podniesieniem poziomu estetycznego dewocjonaliów. W częstochowskiej Fabryce Wyrobów Ceramicznych „Czyn”, będącą fabryką ale i placówką artystyczna o prekursorskim charakterze, z którą współpracowali wykształceni plastycy, m.in. Wanda Szrajberówna, Zofia Trzcińska-Kamińska, Zofia Baudouin de Courtenay, s. Aniela Józefowicz, Donata i Stanisław Pospieszalscy, powstało wiele unikatowych ceramicznych dewocjonaliów. Dorobek tej fabryki zamkniętej przez władze komunistyczne prezentowany był w Muzeum w Częstochowie w 2022 roku na wystawie: „Czyn-iąc piękno. Działalność częstochowskiej Fabryki Wyrobów Ceramicznych «Czyn»”. Wystawie towarzyszył piękny katalog dostępny online [4].

Matka Boska Skępska w grafice

Wizerunek Matki Boskiej Skępskiej kojarzony jest z bardzo dużą ilością rzeźb i figurek. Nie powinniśmy zapominać jednak o równie bogatej grafice dewocyjnej, która sławiła sanktuarium w Skępem i cudowną figurę Matki Bożej. Poniżej prezentuję najciekawsze grafiki dewocyjne z końca XVIII i XIX wieku. Prace te mogły być inspiracją dla rzadkich malowanych obrazów Matki Bożej Skępskiej.

Malowane obrazy Matki Boskiej Skępskiej

Malarskie kopie rzeźby Matki Bożej Skępskiej należą do rzadkości. Udało mi się zidentyfikować jedynie dwa obrazy znajdujące się do dziś w kościołach. Pierwszym z nich jest malarska kopia inspirowana oryginalną figurką ze Skępego znajdująca się w kościele pw. św. Jadwigi w Nieszawie. W bocznym ołtarzu św. Jana Nepomucena, znajduje się wczesnobarokowy obraz Matki Boskiej Skępskiej (na zdjęciu z prawej strony) [5].

 

Drugim przykładem jest wizerunek Matki Boskiej Żurawińskiej inspirowany rzeźbą ze Skępego. Obraz ma pochodzić z 1563 r., a więc z czasu, gdy zbudowano pierwszy kościół w Żurawinie. Jest ozdobiony sukienką i wotami [6]. Kult w Żurawinie rozwinął się jako oddzielny, jednak nikt nie kwestionuje, że obraz jest inspirowany bezpośrednio rzeźbą ze Skępego. Poniżej prezentuję współczesny obrazek wizerunku z Żurawina bez złotych sukienek oraz obraz z ołtarza w Żurawinie.

Co ciekawe w tym oddzielnym nurcie kultu Matki Boskiej Żurawińskiej pojawiają się również ludowe drewniane rzeźby. Są one często mylone ze skępskim wizerunkiem. Rzeźby żurawińskie wyróżniają: zdobienia z pereł lub korali, często bardziej rozchylona suknia oraz nagie stópki Matki Bożej na księżycu. Oczywiście nie wszystkie te elementy występują razem na każdej rzeźbie. Opisane elementy powodują, że Madonny Żurawińskie są często nazywane „chłopskimi”.

Ludowa kopia wizerunku Matki Boskiej Skępskiej

Jest to niezwykle rzadkie malarskie przedstawienie Matki Boskiej Skępskiej. Źródłem inspiracji były najprawdopodobniej niezliczone ludowe rzeźby. Matka Boża ukazana jest na czarnym tle i otoczona 12 gwiazdami. Kształt koron jest bardzo zbliżony do oryginalnych (z 1755 roku). Na obrazie są one „lekkie”, co łatwo oddać pędzlem ale znacznie trudniej wyrzeźbić. Może to sugerować, że ludowy artysta jednak widział korony na żywo, a nie bezwiednie kopiował rzeźby, na których często kształt koron odbiegał od oryginału [7]. Obraz jest bardzo oszczędny w formie i pozbawiony częstych w malarstwie ludowym elementów florystycznych. Księżyc u stóp Matki Bożej jest namalowany prosto, bez charakterystycznej „twarzy” księżyca na oryginale. Część rzeźb, szczególnie tych dopracowanych artystycznie posiada również odwzorowanie twarzy księżyca. Na prezentowanym obrazie twarz Matki Boskiej jest lekko zwrócona w prawo. Brak kolczyków, pereł i innych ozdób jednoznacznie wskazuje, że nie jest to kopia Matki Boskiej Żurawińskiej.

 

 

Wszystkich którzy czują niedosyt informacji związanych z sanktuarium w Skępem i jego historią polecam książkę prof. Mirosława Krajewskiego pt.: „Dobrzyńska i Brzemienna Matka Boża w skępskim wizerunku” [8].

Zachęcam również do odwiedzenia Muzeum Kresów Rzeczypospolitej Obojga Narodów w Sejnach, gdzie w ramach wystawy „Wymodlone obrazy” można obejrzeć omawiamy obraz na żywo.

---

 

[1] Więcej informacji na temat kapliczek tworzących „LIPNOWSKI SZLAK MATKI BOSKIEJ SKĘPSKIEJ” znajduje się na stronie: https://kpcd.com.pl/2022/05/20/pejzaze-kulturowe-powiat-lipnowski-iii/

[2] Informacje o Jakubie Miłkowskim i rodzinie Miłkowskich: https://etnomuzeum.eu/zbiory/rzezba-matka-boska-skepska
oraz na stronie: https://www.skepe.pl/98,milkowscy

Kwartalnik „Twórczość Ludowa” 202, nr 3-4, dostępny online (PDF):
https://zgstl.pl/wp-content/uploads/2021/03/TL_2020_3-4.pdf

[3] Elżbieta Miecznikowska, Motyw Matki Boskiej Skępskiej w twórczości Wandy Szrajberówny, Muzeum Mazowieckie w Płocku.

[4] https://www.muzeumczestochowa.pl/projekty/muzeum-czestochowskie-realizuje-projekt-czyn-iac-piekno-dzialalnosc-czestochowskiej-fabryki-wyrobow-ceramicznych-czyn/

Film na youtube: https://www.youtube.com/watch?v=Ms0PGGkL16o&t=534s

[5] Informacje z: https://pl.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_%C5%9Bw._Jadwigi_w_Nieszawie

[6] Informacje z: https://plock.gosc.pl/doc/6440720.Spojrz-na-Maryje-ku-nawroceniu
oraz: https://mazowsze.szlaki.pttk.pl/186-pttk-mazowsze-kosciol-pw-przemienienia-panskiego

[7] Ludowy malarz mógł jednak inspirować się rzeźbami z XIX wieku, np. Jakuba Miłkowskiego, na których korony są oddane zgodnie z oryginałem.

[8] Książka jest dostępna online pod adresem: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/195423/edition/198365