Obrazy bamberskie

W poniższym opracowaniu przybliżę historię poznańskich bambrów oraz zaprezentuję ich unikalny folklor na przykładzie dwóch obrazów bamberskich. Obrazy te jak i inne prezentowane pamiątki były własnością bamberskiej rodziny Pflaum ze wsi Wilda koło Poznania.

Historia polskich bambrów

Niespełna 50 lat po „potopie szwedzkim” w latach 1700 – 1721 wybuchła „wielka wojna północna” pomiędzy Danią, Rosją, Saksonią, Prusami i Hanowerem a Szwecją. Rzeczypospolita zachowywała formalnie neutralność, ale wiele ciężkich walk toczonych było na terenach Polski. Mało kto pamięta, że w 1702 roku wojska szwedzkie zdobyły nawet Kraków w wyniku czego spłonął Zamek na Wawelu. W wyniku działań wojennych wiele miast czy województw popadało w ruinę. Walki o Poznań, a następnie wybuch zarazy w 1708 roku spowodowały dramatyczne wyludnienie wsi pod Poznaniem. Najprawdopodobniej za sprawą biskupa Krzysztofa Antoniego Szembeka, wystosowano zaproszenie dla mieszkańców Bambergu (Frankonia, Niemcy) aby ci osiedlali się w opustoszałych podpoznańskich wsiach. Zgodnie z nakazem Augusta II Mocnego z 1710 roku, jedynym warunkiem dla osadników było wyznanie rzymskokatolickie. Pierwsi osadnicy przybyli do Polski już w 1719 roku, a kolejne fale migracyjne trwały aż do 1753 roku. Według różnych szacunków nowych przybyszów było od 500 do nawet 900 osób. Z racji pochodzenia nazywano ich potocznie Bambrami. Przybysze jako ludzie głęboko wierzący pragnęli uczęszczać do kościoła. We wszystkich kościołach kazania i sakramenty były udzielane w języku polskim, a więc znajomość języka polskiego była im niezbędna. Tak więc Kościół, wspólnota wyznania, był tą pierwszą, najważniejszą płaszczyzną szybkiej polonizacji Bambrów. Potomkowie osadników z Bambergu coraz silniej utożsamiali się z polskością. Niektóre rodziny spolonizowały się już na początku XIX wieku, inne nieco później. Przełomu w tej dziedzinie dokonała polityka Bismarcka, kiedy to Wielkopolska była od dawna pod zaborem pruskim. Okres „kulturkampfu”, silnego nacisku germanizacyjnego władz pruskich, w tym plany przywrócenia ludności pochodzenia niemieckiego, wywołały jej gwałtowny protest. Rodziny bamberskie stanęły w obronie polskiej szkoły i Kościoła katolickiego. Znane są petycje ze wsi Wilda i Rataje, w których ojcowie rodzin wystąpili przeciw nauce religii po niemiecku i likwidacji nauki języka polskiego. Według urzędowych pruskich sprawozdań, u schyłku XIX wieku wśród katolickich mieszkańców wsi miasta Poznania (a wszyscy byli katolikami), nie było ani jednej osoby narodowości niemieckiej. Badacze problemów mniejszości narodowych uznali ten fakt za ,,cud polonizacyjny”, za wyjątkowy w historii proces szybkiego wtopienia się jednej grupy narodowej w drugą. W kolejnych dekadach Bambrzy jako Polacy potwierdzali swą przynależność do ojczyzny – Polski nie tylko aktywnym wkładem w jej życie codzienne, w tym szczególnie Poznania i okolic, ale przede wszystkim własną krwią. Brali udział zarówno w Powstaniu Wielkopolskim jak i wojnie z bolszewikami 1920 r. Tyle skróconej historii poznańskich bambrów. Niemieccy osadnicy przywieźli ze sobą nie tylko dobytek, inną kulturę uprawy ziemi, ale również obyczaje, kulturę i folklor.

Kwieciste nakrycia głowy bamberek zwane kornetem bamberskim, źródło:
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bamberki_pozna%C5%84skie_w_strojach_od%C5%9Bwi%C4%99tnych.jpg

Obrazy bamberskie rodziny Pflaumów z Wildy

Prezentowane dwa obrazy mają bardzo dobrze udokumentowane pochodzenie. Właścicielami obu obrazów była rodzina Pflaumów ze wsi Wilda pod Poznaniem. Obecnie jest to peryferyjna dzielnica Poznania. Przodkowie rodziny Pflaumów przybyli wraz z 14 innymi rodzinami do wsi Wilda pod Poznaniem około 1747 roku. Dzięki zapiskom rodzinnym znamy imiona przodków rodziny: Wawrzyna i Magdaleny oraz Johana i Barbary Pflaumów. Prezentowane obrazy należały do Floriana i Marianny Pflaumów.

Matka Boska Częstochowska, koniec XIX wieku, zdobienia bamberskie, źródło: zbiory własne

Trójca Święta, koniec XIX wieku, zdobienia bamberskie, źródło: zbiory własne

Jeśli chodzi o same obrazy, to są one ręcznie malowane i pochodzą z końca XIX wieku. Przedstawiają Matkę Boską Częstochowską i Świętą Trójcę. Obrazy należą do typowych, tanich obrazów dewocyjnych masowo sprzedawanych na odpustach i jarmarkach. Same w sobie nie są szczególnie oryginalne. Na uwagę zasługuje jednak sposób w jaki te obrazy zostały później ręcznie ozdobione przez rodzinę Pflaumów w stylu bamberskim. Na całej powierzchni obrazów, oprócz twarzy i rąk, niczym zdobna „sukienka” poprzyklejano powycinane sreberka, kwiatki, krzyżyki i inne ozdoby. W żadnej innej kulturze nie spotkamy tego typu zdobień w tak prezentowanej formie. Dekoracja nawiązuje do niezwykle barwnych strojów i kwiecistych nakryć głowy bamberek zwanych kornetem bamberskim. Możemy je podziwiać do dziś. Coroczne procesje Bożego Ciała są okazją do prezentacji oryginalnych strojów i zwyczajów polskich bambrów. Od 2003 roku działa Muzeum Bambrów Poznańskich [1] próbujące zachować dla potomnych tą niezwykłą historię, kulturę i zwyczaje. Specyficznie udekorowane obrazy są świadectwem zwyczajów i kultury bamberskiej. Można dyskutować, czy są ładniejsze lub ciekawsze niż oryginały, ale nie o wrażenia estetyczne tu przecież chodzi. Dzięki tym obrazom możemy poznać niezwykle ciekawą i zapomnianą kulturę bamberską oraz zachować w pamięci losy rodziny Pflaumów, której pradziadowie przybyli do nas z Frankonii.

Oprócz prezentowanych dwóch obrazów świętych ozdobionych w stylu bamberskim chciałbym zaprezentować dwa piękne świadectwa przywiązania poznańskich bambrów do Kościoła katolickiego. Świadczą one również głębokim procesie polskiej asymilacji poznańskich bambrów. Oba obrazki są w polskiej a nie niemieckiej wersji językowej, pomimo, że nauka w szkole odbywała się w języku niemieckim i był to język urzędowy do końca I wojny światowej.

Pamiątka Pierwszej Komunii świętej Marianny Pflaum, źródło: zbiory własne

Pamiątka Odpustu dla Floriana Pflauma i jego rodziny, źródło: zbiory własne

Stylistyka bamberska

Na koniec chciałbym zaprezentować kolejny obraz najprawdopodobniej ozdobiony w stylu bamberskim. W tym przypadku nie znam jednak jego pochodzenia, stąd mogę jedynie porównywać go z opisanymi poprzednio obrazami. Obraz jest starannie wykonanym wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej z drugiej połowy XIX wieku. Na sam obraz zostały doklejone wycięte aniołki podtrzymujące koronę, złote koraliki oraz wypukłe papierowe aplikacje na samej koronie i stroju Matki Bożej i Dzieciątka. Całość została zamknięta doklejoną złotą ramką ze zdobieniami w górnych rogach. Obraz został nałożony na passe-partout z powycinanych kwiatów i elementów roślinnych. Florystyczne obramowanie przypomina to z oryginalnych obrazów bamberskich. Aplikacje te są naklejane bardzo gęsto, często jedne na drugich, co przy „trójwymiarowości” samych ozdób daje bardzo ciekawy efekt głębi, przypominającą kompozycję z prawdziwych suszonych roślin.

Matka Boska Częstochowska, II połowa XIX wieku, zdobienia bamberskie (lub inspirowane bamberskimi), źródło: zbiory własne

Obraz jest obecnie prezentowany w ramach wystawy „Wymodlone obrazy” w Muzeum Kresów Rzeczypospolitej Obojga Narodów w Sejnach.

Ciekawe informacje potwierdzające prezentowaną specyfikę zdobień bamberskich towarzyszą obrazowi, który znajduje się w zbiorach Muzeum Etnograficznego w Poznaniu. Jest to wizerunek św. Barbary, w którym połączone zostały: czarno biała litografia i oryginalne bamberskie tło i zdobienia. Podobnie jak w prezentowanych obrazach bamberskich pozostawiono nie zamalowaną twarz i ręce św. Barbary (oryginalna litografia), natomiast pozostałą część obrazu jaskrawo pomalowano i ozdobiono pozłotką i brokatem.

Według opisu na Facebook-u Muzeum Etnograficznego w Poznaniu obraz był własnością bamberskiej rodziny Czajków z Górczyna. Pani Rozalia Czajka pamiętała, że jej rodzice jeszcze przed I wojną światową zanieśli trzy obrazy „do konserwacji” do zakładu z dewocjonaliami przy ul. Gołębiej, gdzie zostały „pozłocone”. W Poznaniu tego typu „konserwacją” zajmowali się szklarze, ozdabiając obrazy brokatem, złotymi płatkami [2].

Św. Barbara, zdobienia bamberskie, tempera na płótnie z litografią, zdobienia brokatem, XIX w. źródło: Muzeum Etnograficzne w Poznaniu MNP Esz 1490 (facebook muzeum)

Podsumowanie

W przypadku oceny kultury ludowej często pojawia się termin „kicz”. W wielu wypadkach jest on lub może być uprawniony. Pierwsze wrażenia związane z odbiorem specyficznych zdobień prezentowanych świętych obrazów mogą kojarzyć się z kiczem. Kiedy jednak poznamy specyfikę kultury, w której powstały, zobaczymy, że zdobienia obrazów są spójne z innymi elementami folkloru i kultury bamberskiej. Dzięki znanemu i udokumentowanemu pochodzeniu obrazy te stanowią bardzo rzadki przykład estetyki bamberskiej w dziedzinie zdobienia obrazów religijnych. Tak klasycznie bamberskich obrazów nie ma w swoich zbiorach Muzeum Bambrów Poznańskich, tym większa przyjemność prezentacji tej stylistyki. Mam również nadzieję, że przykłady te będą przydatne zarówno dla miłośników XIX wiecznej twórczości ludowej jak i profesjonalistów oferujących ten rodzaj sztuki.

Dodatek. Bambrowie w polskim malarstwie

Znając specyfikę kultury bamberskiej można postawić pytanie się czy została ona w jakiś sposób dostrzeżona w polskim malarstwie? Okazuje się, że tak. Bambrowie lub częściej urodziwe bamberki były tematem dla wielu artystów z przełomu XIX i XX wieku. Poniżej prezentuję najciekawsze przykłady takiej twórczości. Na uwagę zasługują wspominane wcześniej kwieciste nakrycia głowy zwane „kornetem bamberskim”. Były one bardzo bogate i strojne i nosiły je jedynie panny. Kornet świadczył zarówno o zamożności rodziny jak i niezamężnej panny. Mężatki nosiły już tradycyjne czepce.

Bamberka, autor: Paulin Gardzielewski, 1908, olej płótno, źródło: Muzeum Okręgowe w Lesznie, sygnatura: ML1224

Portret małej Bamberki (na obrazie jest mała Monika Warchalewska, prawnuczka bamberki),
autor: Danuta Muszyńska-Zamorska, ps. Dania, źródło: aukcje allegro

Bamberki, autor: Jan Spychalski, źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie

Wystawa „Sztuka, Kwiaty, Wnętrze” w salach Targów Poznańskich, Prezydent RP Ignacy Mościcki w otoczeniu przedstawicieli władz lokalnych, podczas zwiedzania wystawy. Obok obrazu „Bamberki” stoi autor, profesor Państwowej Szkoły Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznych Władysław Roguski. źródło: zbiory NAC

„Bamberki” i „Procesja w Poznaniu”, autor: Wanda Chełmońska, akwarele, 1927 i 1931, źródło: zbiory NAC

Oprócz obrazów olejnych lub akwarel, których tematem byli poznańscy bambrzy, ten specyficzny dla Poznania folklor znajdował również odzwierciedlenie w pocztówkach z przełomu XIX i XX wieku. Najciekawszy zbiór pocztówek z Poznania z Bambrami można znaleźć na stronie „starypoznan.pl” [3].

Najbardziej znanym wizerunkiem bamberskim jest rzeźba z 1915 roku zwana Studzienką Bamberki autorstwa niemieckiego rzeźbiarza Józefa Wackerle. Rzeźba kilkukrotnie zmieniała miejsce aby obecnie zająć miejsce na Starym Rynku u zbiegu Różanego Targu i ulicy Jana Baptysty Quadro [4].

Studzienka Bamberki, stan pierwotny roku, źródło: https://polska-org.pl/7440952,foto.html?idEntity=7440950