„Copyright” obrazów bogucickich – ciekawostki o wizerunku Matki Boskiej Bogucickiej

Cechowe i ludowe malarstwo religijne XIX wieku było często tworzone taśmowo, powszechną praktyką było kopiowanie wzorów, bez jakiegokolwiek ograniczenia czy ochrony praw autorskich, które znamy obecnie. Obrazy o tematyce religijnej w zdecydowane większości nie były podpisywane przez autorów. W centrach pielgrzymkowych takich jak Jasna Góra istniały co prawda cechy skupiające malarzy, którzy starali się utrzymać pewien poziom artystyczny, jednak realia rynkowe zawsze powodowały, że istniały obok nich nieoficjalne warsztaty produkujące tańsze i niższej jakości obrazy święte. Na tym tle niezwykle ciekawymi wydają się obrazy z wyraźnie opisanym zakazem kopiowania. Niniejszy artykuł jest próbą przybliżenia tego fenomenu XIX wiecznego „copyright”-u w polskim malarstwie ludowym.

Historia Bogucic i oryginalnego obrazu Matki Boskiej Bogucickiej

Aby zrozumieć specyfikę obrazów bogucickich musimy przybliżyć kontekst kulturowy i historyczny w jakim powstały. Obrazy prezentują święty wizerunek Matki Boskiej z Bogucic. Pierwsze wzmianki o wsi Bogucice pochodzą z 1360 r. a informacje o pierwszej parafii z lat 1374-1396. Co ciekawe do parafii należała również od 1598 r. wieś Katowice. Najstarsze informacje o kościele pw. św. Szczepana i św. Doroty w Bogucicach a także o jego proboszczu Mikołaju pochodzą z 1403 r. Kościół parafialny był drewniany i istniał do 1773 r. Kościół był potem dwukrotnie rozbudowywany i w formie drewnianej przetrwał do 1891 r.

 

Dziś jego miejsce zajęła świątynia murowana z 1894 r. W Bogucicach znajdował się jeszcze drugi kościółek, będący faktycznie kaplicą, zwany kościółkiem „na górce” przy cmentarzu, w którym znajdował się omawiany dziś obraz Matki Bożej. Taki stan rzeczy powodował dwutorowość bogucickiego duszpasterstwa. Jedno oficjalne związane było z kościołem pw. św. Szczepana i św. Doroty, drugie pielgrzymkowe wokół „sanktuarium na górce” i św. obrazu Matki Bożej. Sytuację unormowało przeniesienie obrazu do nowego kościoła w 1894 r i umieszczenie go w ołtarzu bocznym. Dziś na próżno szukalibyśmy na mapie Bogucic, bowiem od 1924 r. stały się one północną dzielnicą młodszych Katowic, a na terenie dzisiejszej dzielnicy Bogucice w dawnej kopalni znajduje się niezwykle ciekawe Muzeum Śląskie.

Oryginalny obraz Matki Bożej z Bogucic pochodzi z XV lub XVI w. i był kilkukrotnie przemalowywany. Nie sposób więc jednoznacznie określić, jak wyglądał pierwotnie. Zainteresowanych odsyłam do lektury stron parafii w Bogucicach – Katowicach [1].

 

Kopie obrazu Matki Boskiej Bogucickiej

Najprawdopodobniej wszystkie XIX wieczne kopie obrazu Matki Bożej Bogucickiej pochodzą z jednego krótkiego okresu i powstały w jednej pracowni. Są to obrazy malowane na cienkim płótnie, z zastosowaniem form wypukłych. Twarze Matki Bożej i Dzieciątka odtworzone są starannie z użyciem światłocieni. Zgodnie z oryginałem większość obrazu zakryta jest ozdobną sukienką, która w przypadku kopii jest wykonana w formie wypukłej, ręcznie „rzeźbionej” w masie pokostowej. Proces wyciskania ornamentów roślinnych czy formowania zdobień koron jest ręczny i unikalny dla każdego obrazu. Obrazy te powstały na podstawie jednego szablonu. Niecodzienną cechą malowanych obrazów z Bogucic jest podpis. Dysponuję dwoma przykładami XIX wiecznych obrazów. Napisy pod obrazami są malowane tym samym charakterem, różnią się jedynie błędami ortograficznymi:

„Matka Boska w Bogucicach.
Nakładem urzędu Kościelnego w Bogucicach. Naśladowanie Zakazane.”

„Matka Boska w Bogucicach.
Nakładem Użendu Kościelnego w Bogucicach. Naśladowanie Zakazane.”

 

Czym był „Urząd Kościelny w Bogucicach”? Odpowiedź na to i inne pytania znajdujemy w książce ks. Czaplickiego „Ks. Ludwik Skowronek (1859 – 1934) i jego dzieła” [2]. Kopie obrazów zostały zamówione przez ks. Skowronka już w 1892 r. wraz z wydaniem rok później książeczki „Matka Boska łaskami słynąca w Bogucicach …”. W lutym 1896 r. w ogłoszeniach parafialnych czytamy: „Śliczne obrazy naszej Matki Bożej są do nabycia po 2 marki. Dochód na kościół”.
Ks. Skowronek to postać wybitna dla historii Górnego Śląska – budowniczy nowych kościołów i klasztorów, opiekun fundacji charytatywnych, propagator oświaty, doskonały organizator. Ks. Ludwik Skowronek był autorem niezwykle pomysłowego pozyskiwania funduszy na budowę nowej świątyni. Z drewna rozbieranego starego kościoła w Bogucicach wykonano krzyże, które można było nabywać, a dochody ze sprzedaży zasilały fundusze na budowę nowej murowanej świątyni. Można zatem przyjąć, że w tym wypadku rynek dewocjonaliów w Bogucicach został uregulowany przez księdza proboszcza Ludwika Skowronka. Obrazy zostały oficjalnie zamówione u jednego dostawcy (niestety nie mamy o nim żadnej informacji) a następnie po określonej cenie sprzedawane w parafii. Nie wiemy jak wiele obrazów powstało i ile zostało sprzedanych. Z jednej strony mamy informację, że obraz był popularny w rodzinach katolickich w Bogucicach, z drugiej strony był to jednak kult lokalny i najprawdopodobniej obrazy te trudno byłoby sprzedać poza Górnym Śląskiem [3]. Pamiętajmy również, że znacznie popularniejszym na Górnym Śląsku był wizerunek Matki Bożej Piekarskiej.

 

 

Parafia katolicka w Bogucicach była dwujęzyczna. Językiem oficjalnym był język niemiecki, ale zarówno nabożeństwa czy praca duszpasterska była prowadzona po polsku i po niemiecku. W samych Bogucicach wśród katolików przeważali Polacy [4]. Nie wiemy czy ks. Skowronek zamówił kopie obrazu bogucickiego w dwóch językach? Było to możliwe jednak nie dysponujemy żadnym przykładem takiego obrazu z podpisem w języku niemieckim, a wspomniane źródła milczą na ten temat. Analizując formę obrazu możliwa była sytuacja, w której obrazy były zamawiane bez podpisu i sam podpis wykonywany był już w parafii. Brak jest w tej kwestii jednoznacznych dowodów. W prezentowanych przykładach oprócz różnic w ortografii widać również, że podpisy wykonywały dwie różne osoby. Datowanie obrazów można przyjąć na około 1892 roku (początek dystrybucji). Znamy również cenę obrazu: 2 marki niemieckie. Warto na koniec przeanalizować czy oferowana oficjalna cena była wysoka? Na Górnym Śląsku dniówka doświadczonego górnika przodowego wynosiła nawet 8 marek niemieckich, 2 marki dziennie zarabiali pracownicy niewykwalifikowani, młodociani lub kobiety. Widzimy więc, że w realiach Górnego Śląska kopia świętego bogucickiego obrazu mogła być bez problemu dostępna dla przeciętnej robotniczej rodziny. Dzięki uregulowaniu kwestii zamówienia i dystrybucji wierni otrzymywali obraz ręcznie wykonany, związany z ich lokalnym kultem, na poprawnym poziomie artystycznym. Kupując obraz mieli również świadomość, że wspierają budowę swojej nowej murowanej świątyni.

Kopie obrazu bogucickiego są jedynymi znanymi mi obrazami wśród XIX wiecznych polskich obrazów religijnych z wyraźnie zaznaczoną informacją o zakazie kopiowania.

 

Drukowane kopie wizerunku Matki Boskiej Bogucickiej

Niezależnie od rzadkich malowanych kopii wizerunku Matki Bożej z Bogucic, możemy spotkać się z oleodrukami lub starymi obrazkami dewocyjnymi. Poniżej prezentuję przykłady drukowanych wizerunków Matki Bożej Bogucickiej, które dopełniają obraz dewocjonaliów związanych z tym kultem.

Wizerunek Matki Boskiej Bogucickiej towarzyszył słynnemu modlitewnikowi „Droga do Nieba” autorstwa ks. Ludwika Skowronka. Wydań tego modlitewnika było bardzo wiele, ksiądz Skowronek cały czas wprowadzał zmiany i poprawki. W późniejszych wydaniach na początku książeczki są już inne ilustracje. Warto również zaznaczyć, że modlitewnik po ponad 100 latach od pierwszego wydania nadal jest w sprzedaży, a w 2003 roku zorganizowano sympozjum poświęcone roli jaką przez sto lat pełnił na Górnym Śląsku.

„Górny Śląsk jest tam, gdzie korzysta się z Drogi do nieba” – te słowa ks. Franciszka Woźnicy najlepiej oddają fenomen modlitewnika ks. Ludwika Skowronka. Przez kilkadziesiąt lat książka do nabożeństwa bogucickiego proboszcza cieszyła się dużą popularnością. Korzystanie z niej kształtowało nie tylko religijność mieszkańców regionu, ale również umożliwiało kontakt z ogólną odmianą polszczyzny. Wydaje się, że właśnie to wydawnictwo pomogło utrwalić wzorzec Ślązaka – osoby pracowitej, pobożnej, zdyscyplinowanej oraz przywiązanej do tradycji [5].

Po obrazach malowanych i obrazkach dewocyjnych trzecią grupę wizerunków Matki Boskiej Bogucickiej stanowiły dużego formatu drukowane obrazy (oleodruki). Poszukiwania przedwojennych oleodruków Matki Boskiej Bogucickiej wskazują, że istniał tylko jeden wzorzec. Różnice jakie możemy dziś dostrzec wynikają z indywidualnych zdobień papierowymi wypukłymi koronami, gwiazdkami, kwiatkami czy zdobnymi narożnikami, natomiast jest to jeden rodzaj druku. Cechą wspólną jest podwójna rama, bardzo popularna na Śląsku.

Innym niezwykle ciekawym wizerunkiem Matki Bożej Bogucickiej jest ręcznie wykonana srebrna plakietka wotywna. Niestety niewiele wiadomo o jej pochodzeniu. Plakieta wykonana została najprawdopodobniej z drugiej połowie XVIII wieku.

Zakończenie

Od maja 2023 prezentowany obraz Matki Boskiej Bogucickiej można na żywo oglądać w Muzeum Kresów Rzeczypospolitej Obojga Narodów w Sejnach w ramach stałej ekspozycji „Wymodlone obrazy”.
Jest on również dostępny w galerii online:
https://www.creareaude.pl/collection/matka-boska-bogucicka/

---

[1] Strona internetowa: https://parafia-bogucice.pl/historia-obrazu-matki-bozej/

[2] Ks. Bronisław Czaplicki – Ksiądz Ludwik Skowronek (1859 – 1934) i jego dzieła

[3] W 1889 roku parafia bogucicka liczyła prawie 15 tyś katolików, ale już w 1891 była to liczba ponad 18 tyś, z czego ponad 2800 mieszkało w samych Bogucicach. W roku 1902 (po konsekracji nowego kościoła w 1894 r.) do parafii należało już 21 tyś katolików.

[4] Liczba niemieckich katolików w parafii bogucickiej stanowiła około 20%

[5] http://ibrbs.pl/mediawiki/index.php/Modlitewnik_%C5%9Al%C4%85zak%C3%B3w_%E2%80%93_%E2%80%9EDroga_do_nieba%E2%80%9D_ks._Ludwika_Skowronka