Św. Wincenty Ferreriusz i cud wskrzeszenia poćwiartowanego dziecka – przedstawienia w malarstwie zachodnim i ameryki łacińskiej

Analizując życie i działalność św. Wincentego Ferreriusza (ok. 1350 – 1419), nie sposób pominąć opisów cudów jakie dokonał za życia oraz tych jakie stały się za jego wstawiennictwem po jego śmierci. Cuda te zostały zbadane i opisane w procesie kanonizacyjnym, a w kolejnych wiekach były elementem opracowań dotyczących świętego. Wiele z tych cudów zostało również przedstawionych w postaci obrazów, fresków czy grafik. Sprzyjało to rozwojowi kultu świętego, bowiem nic silniej nie przemawia do wyobraźni jak obraz. Szczególnie jeden z cudów wydawał się z jednej strony spektakularny i niezwykły, a z drugiej strony historia z nim związana była przerażająca i pozwalająca działać na wyobraźnię wiernych.

Był to cud uzdrowienia dziecka posiekanego i ugotowanego przez obłąkaną matkę. Historia tego cudu została uwieczniona w Rzeczypospolitej w postaci charakterystycznego wzorca, który w kolejnych wiekach kopiowany przez ludowych artystów trafił do szerokiego grona odbiorców. Tym co w pierwszej kolejności mnie zaintrygowało było pytanie czy podobny wzorzec ikonograficzny był obecny w Europie i został po prostu wykorzystany i skopiowany w Polsce. Czy może to szczególne przedstawienie stanowi naszą unikalną interpretację plastyczną cudu jakiego dokonał św. Wincenty Ferreriusz? Aby spróbować odpowiedzieć na to pytanie rozpocznijmy od przedstawienia jak ów słynny cud widzieli najlepsi malarze europejscy i „nowego świata”. W przeciwieństwie do tematyki samego świętego lub jego ikonografii, ten szczególny cud wydaje się słabo zbadany i opisany w malarstwie zachodnim, a jego polska plastyczna interpretacja nie znalazła jak dotąd żadnego opracowania.

Historia cudu ze wskrzeszonym poćwiartowanym dzieckiem

Choć cud ten przewija się w wielu dokumentach związanych zarówno z kanonizacją jak i późniejszymi biografiami św. Wincentego, w większości późniejszych opracowań za miejsce cudu przyjmuje się wieś Morellę niedaleko Walencji w Hiszpanii. Wydarzenia miały mieć miejsce w 1414 roku podczas działalności kaznodziejskiej Ferreriusza w okolicy rodzinnej Walencji.

Opis wydarzeń możemy przedstawić współczesnym językiem lub tak jak to opisywali Piotr Skarga czy inni XVIII wieczni autorzy. Do języka epoki wrócimy w kolejnym opracowaniu dotyczącym polskiej ikonografii cudu z Morelli.

Dziś opowiedzielibyśmy tę historię następująco.

Podczas działalności kaznodziejskiej na terenie Hiszpanii, św. Wincenty przybył wraz ze swoim otoczeniem do wsi Morella niedaleko Walencji. We wsi tej nie było klasztoru dominikańskiego, w którym mógłby zatrzymać się słynny dominikanin. Gościny udzielił mu dobrze sytuowany szlachcic. Miał on żonę oraz małego synka. Z opisów dowiadujemy się, że stan psychiczny żony był bardzo niestabilny. Bywały momenty, gdy zachowywała się normalnie, ale również takie, kiedy „szalała” lub „lunatykowała”. Wiemy również, że obecność świętego wpływała na nią kojąco. Pewnego dnia mąż udał się na kazanie św. Wincentego, prosząc żonę, aby coś ugotowała, tak aby po powrocie do domu można było godnie przyjąć znamienitego dominikańskiego gościa. Podczas nieobecności zarówno męża jak i Wincentego Ferreriusza, żona w przypływie szaleństwa zabiła swoje dziecko, pokroiła na kawałki i według różnych relacji część dziecka upiekła a część ugotowała. Po powrocie męża do domu z satysfakcją podała do stołu tak makabryczne danie. Zrozpaczony mąż zaczął krzyczeć i wzywać na pomoc Wincentego Ferreriusza. Ten przybywszy na miejsce pocieszył zrozpaczonego ojca i po modlitwie „poskładał” kawałki dziecka prosząc Boga o cud wskrzeszenia dziecka. Modlitwy zostały wysłuchane i dziecko w całości zostało zwrócone rodzicom.

Jako epilog tej wstrząsającej historii można dodać, że w niektórych dalszych historiach przyjmuje się, że uzdrowiony chłopczyk wstąpił do zakonu dominikańskiego a na jego ciele do końca życia widniały blizny. Istnieją również głębsze interpretacje związane z działalnością Ferreriusza na rzecz pojednania i zgody w okresie schizmy anty-papiestwa. Św. Wincenty „składający” rozcięte na pół ciało dziecka symbolizuje dążenia do pojednania w obrębie papiestwa jak i pragnienie, aby kościoły wschodni i zachodni z powrotem połączyły się. Pokazuje to, że cud ten był wykorzystywany również jako rodzaj metafory w stosunku do sytuacji kościoła i działalności Wincentego Ferreriusza na rzecz pojednania i zgody.

Ikonografia cudu w Morelli, czyli wskrzeszenia pokrojonego dziecka

O popularności tego cudu może świadczyć fakt, że z siedmiu zachowanych ołtarzy Wincentego Ferreriusza z cyklami cudów sprzed 1500 roku cztery przedstawiają cud uzdrowienia posiekanego dziecka. Zwraca również uwagę różnorodność w interpretacji tego cudu przez poszczególnych artystów, co pokażę w kolejnych rozdziałach.

Ołtarz św. Wincentego Ferreriusza – „Polittico Griffoni”

Najbardziej znanym wizerunkiem świętego dominikanina kaznodziei jest ołtarz „Polittico Griffoni” wykonany do kaplicy świętego Wincentego (kaplicy rodziny Griffoni w bazylice San Petronio w Bolonii). Niestety dysponujemy obecnie jedynie cyfrową rekonstrukcją całości, bowiem poszczególne malowane części przetrwały, ale sama konstrukcja ołtarza już nie. Ołtarz został namalowany w latach 1471 – 1472/1473 przez mistrza Francesco del Cossa (ok. 1435 – 1478) [1] oraz jego ucznia Ercole de’ Robertiego (ok. 1450 – 1496) [2] i stanowi jeden ze znamienitszych przykładów malarstwa renesansowego. Ołtarz składał się z 16 oddzielnych obrazów. Niestety poszczególne części są dziś w zbiorach różnych muzeów na całym świecie.

Poniżej przedstawiam poszczególne elementy ołtarza wraz z podaniem autora oraz ich obecnego miejsca.

Obrazy główne malowane przez Francesco del Cossa:

• Św. Wincenty Ferreriusz, National Gallery, London.
• Św. Piotr, Pinacoteca di Brera, Milan.
• Św Jan Chrzciciel, Pinacoteca di Brera, Milan.
• Św. Florian, National Gallery of Art, Washington.
• Św. Łucja, National Gallery of Art, Washington.
• Ukrzyżowanie, National Gallery of Art, Washington.
• Zwiastowanie – Anioł, Museo di Villa Cagnola, Gazzada.
• Zwiastowanie Maryi, Museo di Villa Cagnola, Gazzada.

 

Predella oraz boczne obrazy malowane przez Ercole de’ Robertiego:

• Historie św. Wincentego Ferreriusza (predella), Pinacoteca Vaticana.
• Św. Petroniusz, Pinacoteca Nazionale, Ferrara.
• Św. Apolonia, Musee du Louvre, Paris.
• Św. Michał Archanioł, Musee du Louvre, Paris.
• Św. Antoni Wielki, Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam.
• Św. Hieronim, Collezione Vittorio Cini, Venice.
• Św. Jerzy, Collezione Vittorio Cini, Venice.
• Saint Catherine. Collezione Vittorio Cini, Venice.

Z punktu widzenia cudu św. Wincentego dalej skupimy się na podłużnej predelli autorstwa Ercole de’ Robertiego. Obraz jak wynika z powyższych informacji znajduje się obecnie w Muzeum Watykańskim i jest powszechnie reprodukowany w internecie. Predella zachwyca mistrzowskim wykonaniem, ale również kompozycją zbudowaną niczym współczesne kadry filmowe, gdzie poszczególne sceny płynnie przechodzą jedna w drugą. W ten sposób de’ Roberti wciąga widza w swoją opowieść o św. Wincentym, zaskakując odbiorcę kolejnymi wydarzeniami rozgrywającymi się w scenerii stworzonej przez niezwykłą wyobraźnię malarza. Obraz prezentuje pięć cudów św. Wincentego. Według najnowszych badań i interpretacji predella przedstawia serię cudów, które ilustrują wstawiennictwo św. Wincentego w uzdrawianie ciał, po to aby ratować dusze. Scena z lewej strony przedstawia ciężarną kobietę, która doznała wypadku. Dzięki wstawiennictwu świętego Wincentego dziecko będzie mogło się bezpiecznie urodzić i zostać ochrzczone, a więc zostanie podwójnie uratowane. Druga scena to egzorcyzmy i wypędzanie złych duchów z opętanej kobiety (Żydówki), przez co uratowana zostaje zarówno kobieta jak i jej dusza. W egzorcyzmie uczestniczy bezpośrednio św. Wincenty Ferreriusz. Niektóre interpretację podają, że scena przedstawia wręcz wskrzeszenie kobiety. Na środku predelli widzimy mężczyznę z krwawiącą nogą, który oczekuje pomocy świętego. Czwarta scena przedstawia ocalenie chłopca przed upadkiem i śmiercią w płonącym domu. W scenie tej widzimy również malutką postać św. Ferreriusza wyłaniającą się z chmur i ratującą chłopca stojącego na brzegu zniszczonego przez pożar domu. Dramaturgię sceny podkreśla biegnąca matka, oraz mężczyźni próbujący ugasić płomienie. Chłopiec nie mając nadziei na ratunek, dostrzega na niebie postać świętego i składa ręce do modlitwy w podziękowaniu za pomoc. W końcu najbardziej z prawej strony mamy przedstawiony cud przywrócenia do życia poćwiartowanego dziecka. Historia tego cudu jest rozbita na oddzielne sceny, co nadaje jej wyjątkowy charakter. Fakt ten świadczy o tym jak ważny był to cud, skoro został wybrany spośród wielu innych i przedstawiony w tak oryginalny sposób. Malarska prezentacja tego cudu jest przedstawiona bez zbędnego okrucieństwa. Pamiętajmy, że wpisanie św. Wincentego Ferreriusza w poczet świętych nastąpiło w roku 1455 (formalnie w 1458), zaś omawiany ołtarz powstał zaledwie kilkanaście lat później. Z racji bogactwa, rozmiarów i kunsztu wykonania ołtarza – musiało to być bardzo znane i podziwiane dzieło sztuki. Stanowiło również wzorzec ikonograficzny dla licznych naśladowców.

Poniżej fragment z cudem uzdrowienia posiekanego dziecka.

Scena przedstawienia cudu na obrazie jest rozbudowana i wymaga omówienia i dodatkowej interpretacji. Malarska opowieść nie zachowuje jedności czasu i miejsca. Z lewej strony widzimy wnętrze domu z siedzącą, opartą o rękę matką, która przed chwilą zabiła i pokroiła na kawałki swojego synka. Sam akt zabójstwa nie jest pokazany na obrazie, choć w pokoju obok na talerzu widzimy już posiekane zwłoki dziecka. Przed domem w czerwonym stroju pospiesznie biegnie mąż i ojciec poćwiartowanego dziecka, niosąc na tacy kawałki ciała synka. Rzeka, którą przekracza może symbolizować chrzest lub przejście ze świata umarłych do żywych. Z prawej strony mamy już widok uzdrowionego dziecka stojącego na środku naczynia. Przed stołem widzimy tego samego ojca modlącego się i dziękującego Bogu i św. Ferreriuszowi za uzdrowienie swojego syna. Brak obecności świętego na obrazie może wskazywać na to, że cud dokonał się po śmierci Wincentego Ferreriusza, ale za jego wstawiennictwem, a budowla, w której cud się dokonał może być grobowcem Ferreriusza. Jak widzimy w scenie nie ma przemocy, krwi ani samego aktu ćwiartowania dziecka. Bez odpowiedniej interpretacji i wpatrzenia się w szczegóły nie bylibyśmy obecnie świadomi co przedstawia ta scena, jak również cała predella.

Ołtarz św. Wincentego Ferreriusza – Giovanii Bellini

Innym równie znamienitym dziełem plastycznym, poświęconym św. Wincentemu jest poliptyk Giovanniego Belliniego (1427/1430 – 1516) [3], który znajduje się w bazylice św. Jana i Pawła w Wenecji. Wincenty Ferreriusz jest tu przedstawiony w otoczeniu św. Sebastiana i św. Krzysztofa. Oprócz otwartej księgi, która zwykle jest jego atrybutem, święty w prawej ręce trzyma płomienie, które symbolizują Zesłanie Ducha Świętego i posiadanie przez Wincentego Ferreriusza daru znajomości języków obcych. W predelli ołtarza przedstawiane są cuda św. Ferreriusza. Obraz podzielony jest na trzy części i prezentuje łącznie pięć cudów. Patrząc kolejno od lewej strony są to: uratowanie kobiety porwanej przez wody rzeki, ochrona kobiety i dziecka uwiezionych pod gruzami zawalonego domu, następnie w środku kazanie świętego w Toledo (z niesamowitym cudem, który opiszę osobno) oraz w prawej części wskrzeszenie dziecka i uwolnienie kilku więźniów. Przyjrzyjmy się bliżej prawej części predelli ukazującej cud przywrócenia do życia dziecka zabitego przez szaloną kobietę. Również to przestawienie nie wyróżnia się podkreśleniem okrucieństwa.

Widzimy wyraźnie, jak św. Ferreriusz nachyla się nad dzieckiem i przywraca je do życia, jednak bez znajomości interpretacji i samego opisu zdarzeń trudno jest osobie postronnej odgadnąć, że jest świadkiem jednego z najbardziej spektakularnych cudów słynnego dominikanina. Autor pominął scenę związaną z zabiciem dziecka, uznając prawdopodobnie, że dokładny opis tego cudu jest doskonale znany współczesnym mu odbiorcom.

Dość szokujące wydają się natomiast szczegóły ze środkowej części predelli. Gdy uważnie przyjrzymy się kobiecie i mężczyźnie, którzy klęczą przed przemawiającym na ambonie św. Wincentym zauważymy, że ich nogi są ze spalonych kości. Jest to nawiązanie do cudu, w którym dwoje przestępców – kobieta i mężczyzna – mieli zostać straceni. W strojach pokutnych postanowili przed śmiercią wysłuchać kazania słynnego świętego. Żarliwe kazanie św. Wincentego tak pochłonęło serca dwojga przestępców, że przeżyli oni tutaj na ziemi ogień czyśćcowy i zostali zredukowani do sterty kości. Choć ich ciała spłonęły, to uratowali dusze. Artysta oddał moment cudownej przemiany grzeszników w trakcie kazania św. Wincentego, gdy jego słowa palą ludzkie ciała, ale ratują życie wieczne.
Zarówno opis cudu jak i jego malarska interpretacja wydała mi się tak ciekawa i inspirująca, że choć nie jest ona związana z cudem wskrzeszenia poćwiartowanego dziecka, zdecydowałem się umieścić powiększenie tego fragmentu obrazu ze środkowej predelli.

Ołtarz św. Wincentego Ferreriusza, Niccolo Colantonio

Kolejny obraz a dokładnie cały ołtarz poświęcony św. Ferreriuszowi został namalowany przez malarza Niccolo Colantonia (ok. 1420 – 1460) [4]. Ołtarz przedstawia centralnie św. Wincentego Ferreriusza,  otoczonego mniejszymi scenami związanymi z życiem i cudami świętego. Oryginalny ołtarz składał się z 11 części. Dwie górne nie były autorstwa N. Colantonia i nie przedstawiały również scen z życia św. Ferreriusza. Stąd w literaturze omawiane jest jedynie 9 części. W interpretacji Colantonia św. Wincenty Ferreriusz jawi się jako asceta i cudotwórca, z którym rozmawiają Matka Boża i Chrystus. W prawym górnym rogu jest przedstawiony cud wskrzeszenia dziecka zabitego przez oszalałą matkę (obecnie obrazy znajdują się w Muzeum w Neapolu). To przedstawienie zostało również wykorzystane na okładce w książce Laury Ackerman Smoller „The Saint and the Chopped-Up Baby. The Cult of Vincent Ferrer in Medieval and Early Modern Europe” [5], stąd jako powiększenie wykorzystam okładkę tej książki.

Interpretacja cudu malowanego przez Colantonia jest inna niż Belliniego czy Robertiego. Widzimy bezpośrednią obecność św. Ferreriusza, któremu towarzyszą świadkowie. Oceniając ich wygląd są to najprawdopodobniej „niewierni”, co ma podkreślić, że cud mógł się przyczynić do ich nawrócenia jak i to, że świadkami były osoby postronne czyniąc cud obiektywnie udokumentowanym. Dziecko jest pokazane w dwóch rzeczywistościach: posiekane na kawałki przez obłąkaną matkę i przywrócone do życia za sprawą modlitwy św. Wincentego Ferreriusza. Scena ma bardziej ascetyczny charakter, przez co uwaga widzów jest skupiona na istocie cudu i nie jest rozpraszana przez inne detale. Prawa strona obrazu to oczywiście klęczący i modlący się ojciec dziecka i nieco zaskoczona rozwojem wypadków obłąkana matka.

Omawiając ten doskonale namalowany ołtarz wspomniałem, że mniejsze sceny otaczające główny wizerunek świętego są związane z Wincentym Ferreriuszem. W lewej górnej scenie widzimy ciężarną matkę przyszłego świętego. Obok stoi biskup Walencji. Scena ilustruje opowieść o tym, że już w czasie ciąży z łona matki wydobywały się niezwykłe dźwięki, zapowiadające narodziny wyjątkowej osoby. Poniżej widzimy obraz symbolizujący niezwykłą moc kaznodziejską św. Wincentego. Ze swego rodzaju ambony św. Ferreriusz przemawia do tłumu. Jest on bardzo zróżnicowany co ma podkreślić, że odbiorcami płomiennych kazań były osoby różnych stanów, niewierni czy innowiercy. Trzeci obraz z lewej strony pokazuje świętego Wincentego w swojej celi, w której objawia mu się Matka Boska (lub gorliwie modli się do Matki Bożej). Skromne wyposażenie celi świętego podkreśla jego ubóstwo i umiłowanie do skromnego życia, a Matka Boska ma go utwierdzić w ślubie czystości. Czwarta lewa scena stanowiąca równocześnie lewą część połączonej predelli pokazuje uzdrowienia dorosłych osób, które czynił za życia Wincenty Ferreriusz. Z kobiety podtrzymywanej za ramiona wyrzucane są siły nieczyste, a przed świętym czeka na swoją kolej ubogi mężczyzna na noszach. Wracając do prawej strony historii i cudów św. Wincentego cykl zaczyna omawiane wskrzeszenie poćwiartowanego dziecka, poniżej Chrystus osobiście błogosławi św. Wincentemu, co ma podkreślić znaczenie i moc jego kazań, w których jest głosem Jezusa. Trzeci obraz prezentuje uratowanie statku na morzu. Należy mocno wytężyć wzrok lub skorzystać z pojedynczych większych reprodukcji obrazu aby dostrzec św. Wincentego wyłaniającego się z chmur i ratującego żeglarzy. Cykl zamyka prawa część predelli prezentująca śmierć dominikańskiego świętego w Vannes. Środkowa część predelli bezpośrednio pod głównym obrazem stanowi wyjątek w sensie tematycznym. Przedstawia ona modlącą się królową Izabelę de Clermont-Lodeve di Tarent wraz z dwójką jej dzieci. Być może ołtarz powstał na zamówienie Izabeli, a wydźwięk umieszczenia tam osób z domu królewskiego w Neapolu obok tak znamienitego świętego miał dodać splendoru i legitymizacji władzy świeckiej. Wskazuje to również na prawdopodobnych mecenasów tego ołtarza.

Ołtarz św. Wincentego Ferreriusza, przypisywany Antonello Benevidesowi

Kolejny ołtarz znajduje się w kościele św. Dominika w Castelvetrano we Włoszech na Sycylii. Autorstwo obrazu przypisywane jest hiszpańskiemu malarzowi Antonello Benevidesowi (lub Benavidesowi). Obraz ołtarzowy został skomponowany typowo dla XVI wiecznego malarstwa sakralnego. W centrum znajduje się duży portret św. Wincentego Ferreriusza. Tym co wyróżnia ten obraz jest umieszczenie u stóp świętego kapelusza kardynalskiego i mitry biskupiej, co ma podkreślić zarówno to, że Wincenty Ferreriusz nie zabiegał o zaszczyty w hierarchii kościoła, a z drugiej strony był autorytetem dla papieża i biskupów. Centralny portret świętego otoczony jest 12 malowanymi historiami i cudami związanymi ze świętym. Obraz drugi od dołu z lewej strony przedstawia cud wskrzeszenia poćwiartowanego dziecka. Niestety nie udało mi się dotrzeć do lepszej jakości zdjęcia prezentującego ten wybrany fragment obrazu. Widać jednak, że w tle na stole leży zabite dziecko, obok którego stoi obłąkana matka. Na pierwszym planie przed św. Wincentym w towarzystwie innego dominikanina klęczy ojciec i trzyma na półmisku już uzdrowionego syna.

Układ ołtarza i obrazów jest bardzo podobny do dzieła Colantonia, choć od strony malarskiej jest on malowany znacznie prościej. Jak wspomniałem centralny wizerunek św. Wincentego otacza 12 scen. Dwie z nich pokazują głoszenie Słowa Bożego, prawy dolny panel zamykający cykl prezentuje śmierć Ferreriusza. Pozostałe 9 obrazów prezentuje już tylko cuda, przy czym siedem z nich to cuda jakie wydarzyły się za życia świętego, a dwa po jego śmierci. Podobnie jak w ołtarzu Colantonia powtórzone są tu cuda związane z posiekanym dzieckiem, cudem uratowania statku na morzu i egzorcyzmem opętanej kobiety. Pojawiają się dodatkowe sceny, między innymi związane z cudem rozmnożenia chleba i wina oraz opowieść o nawróceniu prostytutek i gniewie ich alfonsów, którzy zastawili pułapkę na św. Wincentego i chcieli go zabić. Kiedy Wincenty uczynił znak krzyża nad zbliżającymi się rozgniewanymi mężczyznami, ci złożyli broń i nawrócili się do lepszego życia, dołączając do świty, która towarzyszyła Wincentemu w jego podróżach kaznodziejskich. Na zakończenie omawiania tego dzieła warto zanotować, obraz ten zdobi okładkę książki o św. Wincentym Ferreriuszu „San Vincenzo Ferreri. Uomo della Parola, predicatore della verità, apostolo della pace”. [6]

Ołtarz – cykl obrazów z życia św. Wincentego Ferreriusza, Angolo i Bartolomeo degli Erri

Oryginalny ołtarz znajdował się w kościele św. Dominika w Modenie i został rozebrany w przeszłości, najprawdopodobniej już pod koniec XVI wieku. Jego centralną część stanowił portret św. Wincentego Ferreriusza wykonany przez jednego z braci Erri – Bartolomeo. Obecnie obraz ten jest prezentowany w Muzeum Benedyktyńskim i Diecezjalnym w Nonantoli. Bezpośrednio pod portretem znajdował się obraz przedstawiający św. Wincentego przemawiającego przed papieżem, będący obecnie w muzeum w Oxfordzie. Z prawej i lewej strony ołtarz zdobiło dwanaście przedstawień z życia św. Wincentego Ferreriusza, które obecnie są w zbiorach wiedeńskiego muzeum sztuki. Jest to fascynujące źródło wiedzy na temat XV wiecznych wyobrażeń związanych z kultem św. Wincentego Ferreriusza. Przedstawienia z życia świętego namalował włoski malarz Angolo degli Erri [7] urodzony w Modenie około 1420 roku i zmarły około 1497 roku. Malarstwo to stylistycznie łączy cechy późnego gotyku i wczesnego renesansu [8].

Jak już wspomniałem łącznie czternaście obrazów tworzyło w przeszłości ołtarz poświęcony św. Wincentemu Ferreriuszowi w Modenie. W tym wypadku musimy polegać na rekonstrukcji, która proponuje określony porządek obrazów. Poznajmy tematykę dwunastu paneli bocznych dotyczących życia i cudów św. Wincentego Ferreriusza. Włoski badacz Daniele Benati zinterpretował tematykę 12 paneli ołtarza braci Erri w książce z 1988 pod tytułem: „La bottega degli Erri e la pittura del Rinascimento a Modena”. Miejscami opisy zdarzeń na poszczególnych obrazach różnią się w zależności od źródła. W tych przypadkach podałem alternatywną wersję opisu. Obrazy przedstawiają następujące zdarzenia związane ze św. Wincentym:

• Biskup Walencji ogłasza matce świętość dziecka w jej łonie / Matka Wincentego pyta biskupa Walencji o znaczenie cudownych znaków zwiastujących narodziny jej dziecka
• Wincenty prowadzony przez ojca wstępuje do zakonu dominikanów
• Wincenty jedzie z legatem kardynałem Pedro de Luna / Procesja na koniach z kardynałami
• Wincenty, biczując się, jest kuszony przez diabła; Matka Boska ukazuje mu się, gdy czyta traktat św. Hieronima o dziewictwie; postawa Wincentego przegania diabła
• Chrystus uzdrawia Wincentego, dotykając jego szczęki / Podczas ciężkiej choroby Wincentego nawiedza św. Dominik, a następnie zostaje uzdrowiony przez Chrystusa
• Wincenty objaśnia Pismo Święte przed papieżem Benedyktem XIII i kardynałami
• Wincenty żegna się z Benedyktem XIII, który mianuje go legatem apostolskim / Święty otrzymuje od Papieża pozwolenie na głoszenie wszędzie Ewangelii.
• Wincenty chrzci dwóch nawróconych w Granadzie / Chrzci Saracenów i Żydów
• Obłąkana matka sieka i gotuje swoje dziecko, a św. Wincenty przywraca je do życia i oddaje ojcu
• Wincenty nakazuje bratu Gilbertowi powrót do własnego klasztoru, aby tam umarł / Wizyta przeora u świętego, śmierć brata Gilberta.
• Tajemnicza scena uzdrowienia kobiety, która została zabita, gdyż uważano, że jest opętana przez diabła (?). W scenie tej widzimy tajemniczego demona i kobiety z nowo narodzonymi dziećmi (?).
• Diabeł próbuje zakłócić kazanie św. Wincentego pod postacią trzech dzikich koni

Spośród wszystkich malarskich opowieści o św. Wincentym Ferreriuszu, ołtarz braci Erri zawiera najwięcej informacji zarówno o cudach jak i najważniejszych momentach w życiu św. Wincentego. Co więcej nagromadzenie symboli i łączenie zdarzeń sprawiają, że dzieło to na pewno pozostanie inspiracją dla historyków sztuki i badaczy życia św. Ferreriusza.

Jak wyżej wspomniałem, jeden z dwunastu bocznych paneli przedstawia scenę zabicia dziecka, jego ugotowania a następnie uzdrowienia przez św. Wincentego. Obraz nie zachowuje jedności miejsca i czasu, za to bardzo dokładnie i plastycznie przedstawia sekwencję zdarzeń.

Poniżej prezentuję fragmenty obrazu.

Na powiększonych fragmentach widać jak szalona i obłąkana matka zabija wielkim nożem swoje dziecko, następnie wkłada poćwiartowane zwłoki do kociołka. Pozostałe części dziecka schowane są w spiżarni, pod zdobną zastawą. Ten pozornie nieistotny szczegół podkreśla, że dom, w którym zatrzymał się św. Wincenty, gdzie doszło do tragedii i późniejszego uzdrowienia należał do szlachcica, a więc osoby zamożnej.
Scena uzdrowienia również składa się z trzech części. Zrozpaczony ojciec przynosi przed oblicze św. Wincentego oraz dwóch innych zakonników dominikańskich poćwiartowane dziecko leżące w misie. Obecność dodatkowych dominikanów ma świadczyć o tym, że było wielu świadków tego cudu. W tle samotny św. Wincenty modli się nad poćwiartowanym dzieckiem, aby w scenie z prawej strony oddać ojcu żywe dziecko. Na oryginalnym obrazie widzimy również małpę siedzącą na oknie, na dywanie przypominającym „dywan Smoka i Feniksa” symbolizujący nieśmiertelność boskości i triumf życia wiecznego. Wróćmy na chwilę do zaskakującego motywu małpy, która z okna spogląda na oszalałą matkę. Ten niecodzienny widok nie sposób wytłumaczyć inaczej niż symbolicznie. Jaki bowiem sens miałoby umieszczenie w oknie, w tak przejmującej scenie abstrakcyjnego widza jakim jest małpa? W XV wieku małpę uważano za symbol bestialskiego zachowania wykraczającego daleko poza normy społeczne, co odpowiada zachowaniu matki zabijającej i gotującej własne dziecko. Małpa była też symbolem natury „nieuczłowieczonej” przez chrzest. Autor mógł więc tu zawrzeć kontekst antyżydowski i antymuzułmański lub szerzej związany z niewiernymi i nawracania ich na wiarę katolicką przez św. Wincentego.
W przypadku samego dywaniku z symbolem Smoka i Feniksa, być może stanowi on jak wspomniałem kontrapunkt dla małpy. Z drugiej strony jednak jako symbol zaczerpnięty z „orientu” może wskazywać i wzmacniać kontekst niewiernych w połączeniu z małpą.
Obrazy Angolo degli Erri są czyste w formie i każdy z nich zawiera wiele symboli i szczegółów, które dla widzów w XV wieku były czytelne. To chyba najbardziej dokładna malarsko opowieść o życiu i dokonaniach dominikańskiego kaznodziei z Walencji. Warto przestudiować pozostałe 11 obrazów, równie bogatych w treści i symbole.

Ołtarz ze św. Wincentym Ferreriuszem, św. Sebastianem i św. Rochem, Domenico Ghirlandaio

Podobnie jak w innych tego typu ołtarzach florencki malarz Domenico Ghirlandaio (1449 – 1494) [9] przeznaczył dolną część (predellę) na prezentację cudów Wincentego Ferreriusza. Główna część ołtarza została poświęcona św. Wincentemu Ferreriuszowi w towarzystwie św. Rocha i św. Sebastiana. Postać świętego Wincentego jest przedstawiona w charakterystycznej pozie. Ferreriusz trzyma otwartą księgę z łacińskim napisem: „Timete Deum et date illi honorem quia venit hora iudicii eius” („Bójcie się Boga i oddajcie mu cześć, gdyż nadchodzi godzina Jego sądu”) – Ap 14.7, z drugiej strony wskazuje ręką na wizerunek Chrystusa w mandroli. Zestawienie św. Sebastiana i św. Rocha z postacią Ferreriusza może wskazywać na chęć ukazania św. Wincentego jako obrońcy przed zarazą. Cztery świeckie postacie poniżej to portrety zamawiających ołtarz z rodziny Malatesa, którzy przeżyli zamach na swoje życie i chcieliby w ten sposób podziękować Bogu i św. Wincentemu za życie. Mamy więc kolejny symbol obrońcy przed zarazą z jakim kojarzony był św. Wincenty Ferreriusz. Wracając do predelli prezentuje ona trzy oddzielne historie. Z lewej strony widzimy uratowanie dziecka. Współczesne interpretacje wskazują, że jest to uratowanie dziecka, które wpadło do rowu w pobliżu Saragossy. Środkowa część przedstawia szukających nadziei i uzdrowienia inwalidów, gromadzących się wokoło przemawiającego dominikańskiego kaznodziei. Kazania słuchają też zamożni wierni. Po prawej zaś stronie św. Wincenty wskrzesza zmarłą osobę. Na powiększonym czarno białym zdjęciu widać uzdrawiane małe dziecko z lewej części predelli. Formalnie jest to inny cud, ale możemy to również zinterpretować jako nawiązanie do cudu wskrzeszenia poćwiartowanego dziecka. Trudności z jednoznaczną interpretacją potęguje fakt, że ta część obrazu jest zniszczona.

Obrazy z „nowego świata” związane ze św. Wincentym Ferreriuszem i cudem wskrzeszenia poćwiartowanego dziecka

Zakon dominikański w wielu regionach Ameryki Południowej odgrywał kluczową rolę w procesie krzewienia wiary na nowym kontynencie. Sława św. Wincentego jako kaznodziei, który potrafił nawrócić tysiące niewiernych (Żydzi, Maurowie) została wykorzystana w „nowym świecie”. Statki z Hiszpanii i Portugalii przywoziły na nowo odkryty kontynent liczne książki, w tym żywoty świętych i książki o Wincentym Ferreriuszu. Św. Wincenty był więc inspiracją dla dominikanów, którzy pracowali nad chrystianizacją rdzennej ludności oraz orędownikiem i cudotwórcą dla wiernych katolików. Wśród licznych obrazów z ameryki łacińskiej przedstawiających św. Wincentego znajdują się również te, które opowiadają o cudach, w tym o cudzie wskrzeszenia pociętego dziecka.

Najbardziej spektakularnymi malowidłami poświęconymi Wincentemu Ferreriuszowi są freski w katedrze św. Dominika w Cusco w Peru wykonane przez peruwiańskiego malarza Marcosa Zapatę (ok. 1710 – 1773) [10] . Na łącznie 4 łukach namalowane są liczne sceny z życia św. Wincentego. Poniżej prezentuję jeden z nich, na którym przedstawiono nasz omawiany cud.
Faktycznie cud uzdrowienia pokrojonego dziecka jest tam przedstawiony dwa razy. W tle malowidła widać jak w obecności zamożnej oszalałej kobiety jej słudzy mordują i ćwiartują dziecko. Jej mąż zdał sobie sprawę z tego okrutnego czynu jaki zrobiła żona. Zabrał martwe szczątki dziecka do grobu św. Wincentego i modlił się o jego uzdrowienie. Wychodząc z kościoła poczuł, że ktoś szarpie go za płaszcz. Był to jego uratowany syn z bliznami po nożu, które pozostały na jego ciele całe życie aby świadczyć o tym cudzie. Jest to więc wersja cudu, którego nie dokonał bezpośrednio św. Wincenty ale był on wynikiem modlitwy wstawienniczej do świętego po jego śmierci. Druga wersja cudu prezentowana jest na pierwszym planie i odpowiada cudowi z Morelli. Św. Wincenty Ferreriusz w otoczeniu dostojników z czasów współczesnych malarzowi prezentuje ocalałe dziecko na talerzu z jedzeniem. Charakterystyczną cechą przedstawień Zapaty jest to, że św. Wincentego umieszcza on w rzeczywistości Cusco i ameryki łacińskiej z XVIII wieku, co pozwalało wiernym lepiej identyfikować się z postacią św. Wincentego.

W kolejnym charakterystycznym dla baroku dziele autorstwa Cristóbala de Villalpando (ok. 1649 – 1714) [11], cud w Morelli jest przedstawiany symbolicznie przez dziecko trzymające rożen. Podobne przedstawienia są prezentowane na innych obrazach oraz na licznych obrazkach dewocyjnych z XVIII wieku. Dosłowność przedstawienia została tu symbolicznie zastąpiona przez metalowy rożen przypominający o całym makabrycznym zdarzeniu.

Inne obrazy związane ze św. Wincentym Ferreriuszem i cudem wskrzeszenia poćwiartowanego dziecka.

Malarz Jacopo Bedi [12] należał do kręgu Ottaviano Nelli, jednego z najważniejszych malarzy umbryjskich okresu późnego gotyku. Obraz łączy i pokazuje dwie niezwykle ważne informacje dla wiernych. W górnej części widzimy samego Chrystusa, który osobiście przemawia do Wincentego Ferreriusza. Scena ta podkreśla specjalny status kaznodziejski św. Wincentego. Na dole zaś mamy przedstawiony cud wskrzeszenia dziecka, co ma potwierdzać szczególną „moc” świętego jako cudotwórcy.

 

Kolejny obraz pochodzi z warsztatu Ghirlandaio prawdopodobnie spod pędzla Mistrza Legendy o Apollinie i Dafne. Niestety na tym małym, słabej jakości zdjęciu nie widać szczegółów. Czarno białe powiększenie ukazuje nam, że na mszalnym stole leży zarówno zabite dziecko jak i to samo dziecko wskrzeszone przez Wincentego Ferreriusza.

Obraz zawiera wiele nie do końca zrozumiałych dla współczesnych symboli. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że leżące martwe dziecko jest do połowy w innym kolorze, co wskazuje na jego ugotowanie. Umieszczenie uzdrowienia dziecka na stole mszalnym (podczas mszy świętej?) nadaje obrazowi dodatkowych treści eucharystycznych.

 

Powyższy obraz autorstwa Francesco Granacci (1469–1543) [13] inspirowany dziełem z warsztatu Domenico Ghirlandaio [14] / Mistrza Legendy o Apollinie i Dafne, przedstawia cud wskrzeszenie poćwiartowanego dziecka bardzo podobnie. Na stole eucharystycznym widzimy również na talerzu martwe dziecko oraz to samo dziecko już uzdrowione modlitwą św. Wincentego Ferreriusza.

Barokowe obrazy związane ze św. Wincentym Ferreriuszem i cudem wskrzeszenia poćwiartowanego dziecka

Czasy kontrreformacji spowodowały ponowny rozwój kultu św. Wincentego Ferreriusza. Powstało wiele nowych krytycznych opracowań związanych z życiem i działalnością świętego. Uporządkowano fakty, poprawiono chronologię zdarzeń. Dla cudów w oczywisty sposób nie zostały zmienione najistotniejsze elementy, często jednak dodawano rozbudowane opisy. Dla cudu z Morelli opisywano, które części ciała dziecka były gotowane a które pieczone. Podkreślano grozę sytuacji jaką zobaczył ojciec i jego rozpacz. Wszystko po to, aby w przeciwieństwie do protestantów, wierni katoliccy mogli szczycić się boskim wstawiennictwem, które przywróciło zarżnięte i duszone ciało ludzkiego niemowlęcia.

Oddzielną kwestią pozostaje bardziej alegoryczna interpretacja cudu. Oprócz oczywistego kontekstu „zszycia” ciała dziecka, ludzie w XV wieku widzieli w tym cudzie również aluzję do roli Wincentego Ferreriusza w pokonaniu schizmy związanej z papiestwem i anty-papiestwem i uzdrowieniu Kościoła katolickiego. W czasach po pojawieniu się reformacji, złożenie w jedno ciała dziecka mogło być również odbierane jako tęsknota do ponownego zjednoczenia pękniętego i podzielonego już znacznie poważniej Kościoła.

Zmienił się również sposób malowania obrazów. Poniżej prezentuję wybrane dzieła malarskie związane bezpośrednio z cudem w Morelli. Możemy porównać sposób prowadzenia malarskiej narracji w okresie późnego gotyku i renesansu oraz czasach nieco bardziej nam współczesnych, czyli w okresie baroku.

Barokowy obraz Emanuela Alfaniego jest o tyle ciekawy, że reprezentuje już inną epokę po podziale kościoła związanym z reformacją. Zwraca jednak uwagę dosłowność przedstawienia, niepozostawiająca wątpliwości o jaki cud chodzi. U stóp świętego klęczy uzdrowione dziecko, które jeszcze przed chwilą było poćwiartowane na talerzu. Brak jest tu zarówno szalonej matki, zrozpaczonego ojca jak i innych świadków, o których mowa jest w opisie cudu. Święty wskazuje na Chrystusa jako prawdziwego sprawcę uzdrowienia. Takie czyste i jednoznaczne w formie przedstawienie szczególnie sprzyjało kontrreformacyjnej wizji kościoła i roli kultu świętych.

W obrazie hiszpańskiego malarza działającego w Walencji – Gaspara de la Huerty (1645 – 1714) [15], na wspomniany cud wskazuje talerz, na którym widzimy stojące, wskrzeszone niemowlę. Nie ma ono ran ani blizn i bez wiedzy i przygotowania możemy nie wiedzieć co dokładnie przedstawia obraz. Kompozycja jest typowo barokowa, naturalistyczna z rozbudowanymi gestami i dynamiką. Niestety nie posiadam lepszej jakości zdjęcia tego ciekawego obrazu.

 

Innym ciekawym przykładem barokowego podejścia do tego tematu jest ołtarzowy obraz z Bolonii autorstwa Włocha – Donato Creti (1671 – 1749) [16]. Obraz przedstawia Wincentego Ferreriusza wskrzeszającego dziecko. Nie jesteśmy pewni czy chodzi o omawiany cud, ale wiele na to wskazuje, w tym same informacje o obrazie.

Obraz Gasparo Dizianiego (1689 – 1767) [17] przypomina nieco kompozycyjnie poprzednie dwa obrazy. Tu jednak nie mamy najmniejszej wątpliwości z jakim cudem mamy do czynienia. Na pierwszym planie widzimy zdobną misę, w której gotowane było dziecko. Blizny  na ciele niemowlaka jednoznacznie wskazują, na to, że jeszcze przed chwilą dziecko było poćwiartowane. Z drugiej strony widzimy, że pomimo blizn dziecko żyje i wyciąga dłoń w kierunku słynnego dominikanina.

 

Oryginalną kompozycję reprezentuje fresk z kaplicy Atellani w Mediolanie. Autorstwo fresku przypisuje się Giovanniemu Battista Della Rovere zwanemu też Fiammenghino (1561 – 1627). Autor zdecydował się zerwać na fresku z jednością czasu i miejsca i zaprezentował zarówno zabicie dziecka jak i moment uzdrowienia. W lewym górnym fragmencie fresku oszalała matka gotuje nad ogniem swojego syna. Główna scena pokazuje cud wskrzeszenie dziecka przez św. Wincentego Ferreriusza. Przedstawienie wyróżnia się również tym, że to matka ochłonąwszy z szaleństwa i zobaczywszy co zrobiła, bezpośrednio uczestniczy w próbie ratowania syna.

Typowe przedstawienie św. Wincentego prezentuje obraz Franza Hillenwecka (lub Hillewega) (1673-1748). Święty spogląda w górę w stronę nieba, gdzie widzimy Chrystusa i Matkę Bożą oraz anioła grającego na trąbie. Z kolei ziemska rzeczywistość przypomina o cudzie wskrzeszenia dziecka. Modlącemu się dziękczynnie dziecku towarzyszy ruszt na pamiątkę cudu, podczas gdy święty przedstawiony jest z różańcem oraz księgą. Prezentowany obraz jest jednym z dziewięciu obrazów z klasztoru dominikańskiego św. Piotra i św. Pawła w Guebwiller we Francji (do dziś zachowało się siedem prac). Z uwagi na sekularyzację klasztoru, obraz znajduje się obecnie w kościele Notre-Dame w Guebwiller. Ten motyw kompozycyjny powielany jest na bardzo wielu rycinach, które przedstawię w kolejnych rozdziałach.

Freski z kaplicy św. Piotra Męczennika, Ottaviano Nelli, Gubbio, kościół św. Dominika

W miejscowości Gubbio we Włoszech w kościele św. Dominika znajdują się zniszczone freski. W drugiej kaplicy (kaplicy św. Piotra Męczennika, zwanego również św. Piotrem z Werony) znajduje się niecodzienny fresk. W jego lewej części kobieta wrzuca dziecko do gotującego kociołka, w prawej części święty ubrany w szaty dominikańskie uzdrawia dziecko. Niestety środkowa część jest bezpowrotnie zniszczona i nie możemy ustalić, czy przedstawiała stan pośredni, czyli np. samo uzdrawianie dziecka. Literatura podaje, że świętym przedstawionym na fresku jest Wincenty Ferreriusz, natomiast fakt, że jest to kaplica św. Piotra Męczennika (św. Piotra z Werony) skłania mnie do podważenia tej tezy i stwierdzenia, że cud dotyczy jednak św. Piotra z Werony. Nie zmienia to faktu, że jest to jedno z najstarszych przedstawień tego cudu.

Freski z kościoła św. Dominika w Gubbio, Kaplica św. Piotra Męczennika,
źródło: https://www.iluoghidelsilenzio.it/chiesa-di-san-domenico-gubbio-pg/

Grafiki i obrazki dewocyjne św. Wincentego Ferreriusza uzdrawiającego poćwiartowane dziecko

Najstarszą znaną grafiką przedstawiającą cud wskrzeszenia poćwiartowanego dziecka przez św. Wincentego Ferreriusza jest niemiecki drzeworyt. Drzeworyt ten, znajdował się przed wojną w bibliotece Uniwersytetu w Lipsku i zaginął podczas II wojny światowej. Dziś przetrwał jedynie w postaci XX-wiecznej czarno-białej reprodukcji, która jest dostępna w Nowojorskiej Bibliotece Publicznej (online). Łaciński napis na górze drzeworytu nie pozostawia wątpliwości kto jest na nim przedstawiony: „Sanctus Vincentius Doctor Ordinis Predicatorum”, oznacza „Św. Wincenty, Doktor Zakonu Kaznodziejskiego”. Św. Ferreriusz prawą ręką wskazuje na Chrystusa przedstawionego w mandorli. W lewej ręce święty trzyma zamkniętą księgę. Drugi dominikanin stojący za św. Wincentym ma ręce złożone do modlitwy lub dziękczynienia za cud. U stóp św. Wincentego Ferreriusza leżą trzy zwłoki dzieci. Dwoje z nich jest owiniętych całunem, ale trzecie nagie dziecko, bezpośrednio przed kaznodzieją ma wyraźne ślady po cięciu. Szew przecina ciało dziecka pionowo od stóp do głowy, a prawa strona ciała dziecka jest wyraźnie ciemniejsza od lewej i nosi ślady pocięcia na wiele mniejszych części. Jest to niewątpliwie obraz pociętego i częściowo gotowanego dziecka z historii o cudzie w Morelli.

Niezwykle ciekawą kolorową ilustrację (miniaturę) zawiera również wydanie kazań św. Wincentego Ferreriusza („VINCENTIUS FERRERIUS, Sermones de tempore et de sanctis”) z 1487 roku. Dekoracja pochodzi z wydania z 1614 roku i przedstawia w literze „B” obrazek ze św. Wincentym Ferreriuszem, Chrystusem i pociętym gotowanym w szafranie dziecku (połowa dziecka jest w innym kolorze).

Symbolika dziecka, którego jedna połowa ciała na skutek gotowania jest innego koloru, była wykorzystywana również w późniejszych wiekach. Jako przykład może służyć misternie wykonana rycina autorstwa Michaela Snijdersa znajdująca się w zbiorach holenderskiego Rijksmuzeum. Z prawej strony w tle kompozycji widzimy modlące się dziecko, którego lewa część jest wyraźnie ciemniejsza. Identyczną kompozycję, ale odbitą lustrzanie zaproponował inny rytownik Jean Messager (ok. 1580-1649). Pracy tej nie publikuję, bo jest ona kompozycyjnie wzorowana na rycinie Michaela Snijdersa.

Z uwagi na popularność świętego oraz bardzo dużą liczbę kościołów pod jego wezwaniem nie powinna dziwić mnogość obrazków dewocyjnych związanych z postacią świętego w kolejnych latach. Wśród nich cud wskrzeszenia poćwiartowanego dziecka występuje między innymi w grafice Petroschi Giovanniego [18]. Ojciec zabitego dziecka trzyma zwłoki synka na tacy przed modlącym się święty. Z drugiej strony widzimy matkę, która najwyraźniej zdała sobie sprawę ze straszliwego czynu i teraz wyraźnie żałuje tego co zrobiła w geście pokory i skruchy.

 

Na powyższej rycinie Klauberów [19] uważny obserwator zauważy, że anioł z prawej strony trzyma w rękach tacę z poćwiartowanym niemowlęciem. Grafika prezentuje cnoty, poglądy i cuda świętego. Egzotyczne postacie dzieci pod napisem „Doktryna”, wskazują na apostolskie nauczanie Wincentego, jego dar języków obcych i nawrócenie tysięcy ludzi na wiarę chrześcijańską. Indiańskie dziecko na pierwszym planie podkreśla, że nauki Wincentego Ferreriusza wykorzystywano nie tylko za jego życia, ale również po jego śmierci w procesie nawracania rdzennej ludności ameryki łacińskiej.

Kolejna barokowa rycina została wykonana przez któregoś z rytowniczej rodziny Klauberów. Przedstawia niezwykle rozbudowaną scenę ze św. Wincentym Ferreriuszem. U dołu widzimy błagającą o pomoc kobietę i leżące obok rozczłonkowane ciało dziecka na pamiątkę „Cudu w Morelli”. W dolnej części kompozycji są również chorzy czy osoby kalekie błagające św. Wincentego o pomoc. Postacie w turbanach i pióropuszach symbolizują nawracanie niewiernych na wiarę katolicką. Być może umieszczenie na obrazie rdzennych Indian miało wspomagać proces chrystianizacji Ameryki Łacińskiej.
Na koniec uwaga dotycząca autorstwa ryciny. Sygnatura „Cath Klauber” nie oznacza jak się sądzi „Cathariny Klauber” (taka osoba nigdy nie istniała w rodzinie rytowników, a mimo to wiele domów aukcyjnych z uporem podaje tą fikcyjną postać) ale jest skrótem od „Catholic” co podkreślało katolickość rodziny Klauberów. Istnieje też przypuszczenie, że mógł to być również pseudonim Ignaza Sebastiana Klaubera.

Francuski rytownik Jacques Chereau (1688-1776) podobnie jak wielu współczesnych mu malarzy europejskich zasygnalizował informację o cudzie umieszczając u stóp świętego klęczące dziecko trzymające w ręku ruszt. Pozostałe elementy kompozycji jak: anioły, grające na trąbach czy księga są typowe dla przedstawień świętego. Zwraca natomiast uwagę obecność na jednym obrazie Jezusa i Matki Bożej, którzy podkreślają wyjątkowy status świętego. Podpis pod ryciną wymienia ilu niewiernych udało się św. Wincentemu nawrócić na wiarę katolicką w samej tylko Hiszpanii (Walencji).

Powyżej prezentuję również bardzo podobny kompozycyjnie miedzioryt J.A. Pfeffela. Zawiera ona dokładnie te same symbole i bardzo podobny układ kompozycji. Różnicą jest zaopatrzenie wizerunku świętego Wincentego w skrzydła.

Czeski przykład biografii św. Wincentego Ferreriusza. Niewielką książeczkę napisaną w języku czeskim zdobi rycina św. Wincentego autorstwa Antonína Josefa Schindlera. Zawiera ona wszystkie podstawowe informacje o świętym przedstawione w formie graficznej. Anioły w górnej części kompozycji trzymają sztandary z łacińskim zawołaniem świętego oraz jego zasługami w nawracaniu i wskrzeszaniu umarłych. Nad świętym góruje sam Jezus w chwale. Na dole kompozycji widzimy: biczownika, zmarłego którego wskrzesił święty, postacie niewiernych i Saracenów oraz dziecko z rusztem symbolizujące słynny cud wskrzeszenie pokrojonego i gotowanego dziecka.

 

Wśród 33 rytowanych ilustracji towarzyszących historii św. Wincentego Ferreriusza („Życie Zachodnich krajów Apostoła Od Boku Chrystusowego Legata Apokaliptycznego Anioła. S. WINCENTEGO FERRERIUSZA” z 1736, polskie wydanie 1750) jest jedna ilustrująca cud w Morelli. Sam cud jest tam opisany bardzo dokładnie z podaniem szczegółów. Większość rycin do polskiego wydania wykonał krakowski rytownik Michał Surmacki. Więcej informacji o tych miedziorytach znajdzie się w oddzielnym opracowaniu związanym z polskimi przedstawieniami cudu w Morelli.

Ten prosty kompozycyjnie miedzioryt ukazuje cud w Morelli w jeszcze innym, oryginalnym plastycznym ujęciu. Na pierwszym planie widzimy uzdrowione dziecko trzymające w prawej dłoni tasak, zaś w lewej ruszt. Z prawej strony miedziorytu widzimy szaloną matkę z rękoma podniesionymi do góry. Obłąkanie symbolizuje uderzający w nią piorun. Możemy to interpretować w ten sposób, że coś musiało się stać gwałtownego, skoro zdecydowała się zabić i ugotować swojego syna.

W kolejnej przepięknie wykonanej ozdobnej rycinie widzimy św. Wincentego Ferreriusza w charakterystycznej pozie ze skrzydłami. Rycina pochodzi z Austrii z XVIII wieku i jej autorem jest Johann Veit Kauperz. W prawym dolnym rogu przedstawiony jest cud z Morelli. Małżonkowie w ubiorach z XVIII wieku siedzą za stołem, na którym na półmisku leży dziecko. Za stołem ze skrzydłami stoi św. Wincenty próbujący uzdrowić dziecko. Trzeba naprawdę mocno się przyjrzeć aby dostrzec w tej pozornie zwyczajnej scenie rzeczywistą grozę sytuacji.

W kolorowym miedziorycie, rytowanym przez Jakoba Melchiora Kauperza przed 1795 r., widzimy w dolnej części grafiki dobrze znaną scenę uzdrowienia pokrojonego do posiłku dziecka. Z lewej strony święty w samotności uzdrawia pokrojone dziecko, z prawej strony cała rodzina jest już razem wraz ze św. Wincentym Ferreriuszem. W alternatywnej interpretacji scena z prawej strony obrazuje inny cud. Obie sceny rozdzielone są czaszką symbolizującą przejście do śmierci do życia.

Najbardziej „współczesna” rycina prezentujące cud w Morelli pochodzi w książki Antonio Teolego „Storia della vita e del culto di S. Vincenzo Ferreri dell’ ordine de’ Predicatori” z wydania z 1843 roku. Pierwsze wydanie tej książki ukazało się w Rzymie w 1735 roku i stanowiło ono źródło dla polskiego tłumaczenia z 1750 roku. Więcej szczegółów o tej pozycji znajduje się w artykule o polskich inspiracjach malarskich cudu w Morelli. Wracając do książki A. Teolego i wydania z 1843 roku, jest ono ozdobione 39 rycinami prezentującymi cuda i najważniejsze wydarzenia z życia św. Wincentego Ferreriusza. Autorem rycin (lub obrazów / ilustracji) jest Postiglione Luigi lub Raffaele. Obaj bracia żyli z XIX wieku, a w książce najprawdopodobniej zaprezentowana jest litografia wykonana przez „Dolfino” na podstawie obrazu. 

Podsumowanie

Artyści, podobnie jak hagiografowie, zachwycili się opowieścią o uzdrowionym posiekanym dziecku, czyniąc ją symbolem nowego świętego dominikanina.

Temat malarskiej interpretacji cudu z Morelli został bardzo dokładnie poruszony w książce Laury Ackerman Smoller „The Saint and the Chopped-Up Baby. The Cult of Vincent Ferrer in Medieval and Early Modern Europe”. Niestety nie wyczerpuje to tematu bowiem dokładniejsza analiza pokazuje, że temat tego cudu był bardzo często malowany na obrazach nie uwzględnionych w tej publikacji. Poszczególne obrazy powstały w różnych epokach i różnią się zarówno stylem jak i ujęciem tematu. Część z nich unika przedstawiania okrutnej sceny lub pokazywania poćwiartowanego ciała małego dziecka. W części obrazów powyższy cud symbolizuje małe dziecko z rusztem w ręku, czyli ma charakter symboliczny a nie dosłowny. Inne obrazy przedstawiają z kolei sekwencję wydarzeń z Morelli w sposób bardzo realistyczny i często drastyczny.

Nie udało mi się natomiast znaleźć obrazu lub grafiki dewocyjnej, która mogłaby stanowić wzorzec dla polskich obrazów. Nie oznacza to, że nie ma takiego wzorca, ale na pewno polska interpretacja nie opiera się i nie kopiuje najbardziej znanych obrazów powstałych na przełomie kilku wieków w Europie Zachodniej i Ameryce Łacińskiej. Okres reformacji i późniejszej kontrreformacji spowodował z jednej strony krytykę kultu świętych, cudów i ich propagowania w świecie protestanckim, a z drugiej strony jako reakcja pojawiły się nowe opracowania kontrreformacyjne związane z kultem świętych. Powstały nowe barokowe obrazy św. Wincentego Ferreriusza, zdobiące ołtarze ale również przeznaczone do prywatnej kontemplacji. Niestety barokowa twórczość malarska związana z cudami Wincentego Ferreriusza jest słabo poznana i wymaga dalszych poszukiwań, szczególnie w obszarze państw katolickich.

W kolejnym opracowaniu przybliżę polską interpretację plastyczną cudu z Morelli i postaram się uporządkować informacje związane z chronologią i możliwymi źródłami inspiracji.

---

[1] Więcej o artyście: https://pl.wikipedia.org/wiki/Francesco_del_Cossa

[2] Więcej o artyście: https://pl.wikipedia.org/wiki/Ercole_de%E2%80%99_Roberti

[3] Więcej o artyście: https://pl.wikipedia.org/wiki/Giovanni_Bellini

[4] Więcej o artyście: https://pl.wikipedia.org/wiki/Niccol%C3%B2_Antonio_Colantonio

[5] https://www.amazon.pl/Saint-Chopped-Up-Baby-Medieval-2014-01-28/dp/B01A0BMCLS

[6] Przykład z księgarni: https://www.amazon.pl/Vincenzo-Ferreri-Parola-predicatore-apostolo/dp/8866715395
autor: Giovanni Calcara

[7] Więcej o artyście: https://it.wikipedia.org/wiki/Agnolo_degli_Erri

[8] Cykl obrazów jest prezentowany na stronie Muzeum w Wiedniu pod adresem:
https://www.khm.at/en/objectdb/?query=all_persons%3AAngelo%20degli%20Erri

W cyklu tym mógł pomagać brat Bartolomeo degli Erri: https://it.wikipedia.org/wiki/Bartolomeo_degli_Erri

[9] Więcej o artyście: https://pl.wikipedia.org/wiki/Domenico_Ghirlandaio

[10] Więcej o artyście: https://pl.wikipedia.org/wiki/Marcos_Zapata

[11] Więcej o artyście: https://en.wikipedia.org/wiki/Crist%C3%B3bal_de_Villalpando

[12] Więcej o artyście: https://en.wikipedia.org/wiki/Jacopo_Bedi

[13] Więcej o artyście: https://pl.wikipedia.org/wiki/Francesco_Granacci

[14] Więcej o artyście: https://pl.wikipedia.org/wiki/Domenico_Ghirlandaio

[15] Więcej o artyście: https://en.wikipedia.org/wiki/Gaspar_de_la_Huerta

[16] Więcej o artyście: https://en.wikipedia.org/wiki/Donato_Creti

[17] Więcej o artyście: https://en.wikipedia.org/wiki/Gaspare_Diziani

[18] W podanym źródle widnieje informacja, że Petroschi Giovanni, notowany był w latach: 1700-1771, z kolei istnieje również włoski rytownik i kartograf Giovanni Petroschi (1715 – 1766). Być może to ta sama osoba.
https://www.geographicus.com/P/ctgy&Category_Code=petroschigiovanni

[19] Istnieją rozbieżności co do dat życia Josepha i Johanna Klauberów,
Josef Klauber (1700 lub 1710 -1768), Johann Klauber (1712 lub 1717-1787)
https://en.wikipedia.org/wiki/Klauber_(German_engravers)