Standardem wśród znanych sanktuariów i miejsc kultu są druki ulotne i obrazki święte promujące dane miejsce i kult wśród wiernych i pielgrzymów. Nasze najsłynniejsze sanktuarium na Jasnej Górze było rytowane już od XVI wieku i zasięg tych obrazów wykraczał daleko poza granice Rzeczypospolitej. Mniejsze lokalne ośrodki zwykle mogły sobie pozwolić na zamówienie mniejszej ilości takich obrazków. Sprzyjało temu na pewno koronowanie danego wizerunku koronami papieskimi. Zapewniało to w oczywisty sposób sławę i prestiż, co z kolei rodziło zapotrzebowanie na pamiątki i reklamę w postaci obrazków dewocyjnych. Oprócz wymienionych funkcji, profesjonalnie wykonane ryciny stanowiły wzorzec dla twórców ludowych i cechowych, którzy na ich podstawie wykonywali malowane kopie świętych wizerunków. Poza nielicznym wyjątkami, zawsze pierwotnym źródłem dla malarstwa ludowego XVIII i XIX wieku były niewielkiej wielkości obrazki religijne. Dla sejneńskiego sanktuarium i czczonej w nim cudownej figury Matki Bożej udało mi się zlokalizować trzy ryciny. Pierwsza stanowiła ilustrację książki z XVII wieku i jako taka nie mogła być szerzej znana. Kolejne dwie ryciny stanowiły już typowe samodzielne obrazki święte. W poniższym opracowaniu zaprezentuję je wraz z omówieniem twórców i osób, które były z nimi związane.
Najstarszy wizerunek Matki Boskiej Sejneńskiej
Najstarszym znanym wizerunkiem Matki Boskiej Sejneńskiej jest rycina z książki jezuity Jana Drewsa z 1684 roku [1]. Jan Drews (1646-1710) był polskim duchownym, jezuitą, profesorem teologii w Wilnie i Warszawie oraz Rektorem Seminarium Papieskiego w Braniewie. Wśród wielu pozycji, których był autorem naszą uwagę zwraca książka napisana po łacinie w 1684 roku o tytule: „Methodus peregrinationis menstruae Marianae ad imaginem Deiparae Virginis per ditiones Regni Poloniae et M. Ducatus Lituaniae” [2]. Jest to przewodnik po miejscach słynących z cudownych obrazów Matki Boskiej w Polsce i na Litwie. Autor proponuje odwiedzenie co miesiąc innego słynnego wizerunku Matki Bożej. Taka podzielona na 12 miesięcy pielgrzymka zaopatrzona została w rytowane wizerunki świętych obrazów, a dla Sejn obrazem figury Matki Bożej. Sejny są wymienione jako ostatnie w miesiącu grudniu. Tym co zwraca uwagę jest fakt, że Sejny z szafkową figurą Matki Boskiej są wymienione wśród dwunastu najsłynniejszych wizerunków maryjnych, co stanowi z pewnością duże wyróżnienie [3]. Oprócz ryciny w książce jest też informacja o samej Matce Boskiej Sejneńskiej, niestety język łaciński utrudnia mi poprawne tłumaczenie. Niezależnie od wyróżnienia Sejn w tym zestawieniu, należy zwrócić uwagę na ogrom pracy jaki musieli wykonać sejneńscy dominikanie. Oryginalny murowany kościół w Sejnach został wybudowany w 1619 roku a konsekrowany w 1632 roku, kiedy to uroczyście umieszczono figurę w ołtarzu głównym. Ponad czterdzieści lat później Sejny są już wymieniane przez Jana Drewsa jako szczególne miejsce warte pielgrzymowania. Tym co pomogło w tej rozpoznawalności Sejn był z pewnością fakt, że Jan Drews będąc profesorem teologii w Wilnie, najprawdopodobniej zatrzymywał się w Sejnach w drodze do Wilna.
Matka Boska Sejneńska. Rycina z książki: „Methodus peregrinationis …” Jana Drewsa z 1684 roku.
O tym, że jest to figura Matki Boskiej Sejneńskiej jednoznacznie świadczy tekst w książce oraz podpis pod ryciną [4]. Obrazek jest zmodyfikowany w stosunku do oryginalnej rzeźby. Choć widzimy oczywiste podobieństwo to jednak „niebezpieczna” z punktu widzenia XVII wiecznej teologii wymowa oryginalnej figury została zmodyfikowana tak aby przypominała ikonografię Matki Boskiej w płaszczu opieki („Mater Misericordiae”). Otwieraną szafkową formę sejneńskiej rzeźby wraz z jej „kontrowersyjnym” teologicznie wnętrzem zastąpiono dobrze znanym wizerunkiem Matki Boskiej Opieki z charakterystycznym płaszczem.
Strona tytułowa z książki: „Methodus peregrinationis …” Jana Drewsa z 1684 roku.
XIX wieczne drzeworyty z wizerunkiem MB Sejneńskiej
Najprawdopodobniej od 1684 roku nikt nie rytował wizerunku Matki Boskiej Sejneńskiej, aż do II połowy XIX wieku. Wtedy to jeden z najlepszych polskich drzeworytników – Józef Holewiński (1848-1917) [5] – wykonał dwa drzeworyty sejneńskiej figury. Informacje z Muzeum Narodowego w Krakowie podają rok 1868 jako datę powstania prac. Informacja ta jest podana przy odbitkach jakie ukazały się w tygodniku „Kłosy” [6] wydawanym w Warszawie w okresie 1865–1890. Równolegle z publikacją w prasie drzeworyty z Matką Boską Sejneńską ukazały się również jako niezależne obrazki dewocyjne w drukarni Józefa Ungera (1817-1874) [7]. W tym wypadku mamy pewność, że druki te pojawiły się na rynku po 1869 roku, co jednoznacznie wynika z podpisu na obrazkach o dopuszczeniu do rozpowszechniania przez carską cenzurę. Obrazki zawierają również inne cenne informacje, kto zaaprobował rycinę ze strony kościelnej oraz to, że powstała w drzeworytni wydawnictwa „Kłosy”. Nawiasem mówiąc ks. Zwoliński zaaprobował wszystkie obrazki święte z tej serii ukazujące się w drukarni Ungera.
Drzeworyt Matki Boskiej Sejneńskiej – wersja zamknięta, 1868, autor: Józef Holewiński, druk Józefa Ungera po 1869 roku, źródło: https://zbiory.mnk.pl/pl/wyniki-wyszukiwania/katalog/261900
Drzeworyt Matki Boskiej Sejneńskiej – wersja otwarta, 1868, autor: Józef Holewiński, druk Józefa Ungera po 1869 roku, źródło: https://zbiory.mnk.pl/pl/wyniki-wyszukiwania/katalog/261956
Należy podkreślić, że w drukarni Józefa Ungera (lub jak jest podpisywane: Ungra) ukazało się ponad trzydzieści podobnych obrazków religijnych. Prezentowały one w większości najsłynniejsze polskie święte obrazy lub sanktuaria. Pojedyncze obrazki związane były z najsłynniejszymi europejskimi sanktuariami. Z całej serii jedynie dwa obrazki sejneńskie są podpisane, reszta pozostaje anonimowa.
Postać Józefa Holewińskiego
Przy okazji omawiania tematu graficznych wizerunków Matki Bożej Sejneńskiej warto kilka słów poświęcić autorowi tych prac – Józefowi Holewińskiemu. Krytycy sztuki podkreślają, że był to jeden z najlepszych polskich artystów drzeworytników na przełomie XIX i XX wieku. Drzeworyt w wykonaniu Holewińskiego został podniesiony do rangi sztuki. Za swoje prace był wielokrotnie nagradzany na konkursach i wystawach w Warszawie, Monachium i Petersburgu. Perfekcyjnie odtwarzał obrazy olejne: Michała Andriollego, Józefa Chełmońskiego, Aleksandra Gierymskiego, Juliusza Kossaka, Jana Matejki, Ksawerego Pillatiego, Józefa Szermentowskiego, Stanisława Witkiewicza i wielu innych znakomitych malarzy. Drzeworyty jego odznaczały się mistrzowską precyzją, subtelnym różnicowaniem walorów, delikatnym światłocieniem oraz znakomitą interpretacją oryginału. Był autorem ilustracji do „Starej baśń” J.I. Kraszewskiego (1879) czy do Albumu Jana Matejki (1874). Osobiście zwróciłbym uwagę na niezwykle efektowne dziesięć ilustracji do przedwojennego wydania „Faraona” Bolesława Prusa.
Hipotezy na temat zlecenia wykonania drzeworytów Matki Boskiej Sejneńskiej
Nasuwa się oczywiste pytanie, kto zlecił Holewińskiemu wykonanie drzeworytów Matki Boskiej Sejneńskiej? Holewiński jako znany i ceniony artysta z pewnością nie wykonał ich jak byśmy to dziś powiedzieli z potrzeby serca. Jak pokazałem w poprzednim rozdziale rytował on bardzo trudne technicznie i kompozycyjnie obrazy olejne najznamienitszych malarzy. Były tam oczywiście również sceny religijne, ale zawsze były to kopie już istniejących znanych dzieł malarskich. Co lub kto skłonił Holewińskiego do wykonania rycin sejneńskich?
Być może był to przyszły biskup pomocniczy w Sejnach – Józef Hollak (1812 – 1890) [8]. Ksiądz Józef Hollak znał doskonale Sejny, bowiem w latach 1832-1834 uczył się w seminarium duchownym w Sejnach. Pod koniec życia ks. Hollak został nominowany biskupem sufraganem augustowskim (sejneńskim) w 1883 i pozostał nim aż do śmierci. W 1883 roku ukazał się drzeworyt prezentujący dziewięciu nowo mianowanych biskupów. Jest wśród nich bp. Józef Hollak. Autorami rycin są: Holewiński (7 portretów) oraz pozostałe: Edward Nicz i Sz. Kozłowski. Oznacza to, że bp. Józef Hollak i Józef Holewiński musieli się znać. Być może ks. Hollak nie będąc jeszcze biskupem sejneńskim osobiście zlecił wykonanie takich drzeworytów? Być może jedynie polecił Holewińskiego jako doskonałego artystę ówczesnemu sejneńskiemu biskupowi Konstantemu Ireneuszowi Łubieńskiemu? Niewyjaśniony jest również nakład tych dwóch grafik i to czy były one dystrybuowane jedynie lokalnie w Sejnach przy okazji odpustów i ważniejszych świąt?
W żaden sposób nie zmienia to faktu, że ryciny te zostały wykonane przez jednego z najlepszych polskich drzeworytników i fakt ten nie był chyba nigdzie szerzej poruszany.
Portrety nowo mianowanych biskupów, drzeworyt, biskup Hollak – pierwszy rząd, drugi portret.
[1] Jan Drews: https://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_Drews
[2] Link do skanu książki: https://kolekcijos.biblioteka.vu.lt/objects/VUB01_000240392#00001
[3] Rycina jest na stronie 60 skanu, a informacje o niej są na kolejnych dwóch stronach
[4] W internecie znajduje się zdjęcie z książki Jana Drewsa z powyższą ilustracją, ale całkowicie mylnym opisem.
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Maci_Bo%C5%BEaja_Haradzienskaja._%D0%9C%D0%B0%D1%86%D1%96_%D0%91%D0%BE%D0%B6%D0%B0%D1%8F_%D0%93%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B7%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_(L._Tarasievi%C4%8D,_1684).jpg
[5] O Józefie Holewińskim: https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C3%B3zef_Holewi%C5%84ski
oraz: Izabela Wałek, „Józef Holewiński – drzeworytnik przełomu XIX i XX wieku”, Rocznik Naukowo Dydaktyczny WSP w Krakowie, Zeszyt 179, wydanie z roku 1996
[6] https://pl.wikipedia.org/wiki/K%C5%82osy_(czasopismo)
[7] O wydawcy – Józefie Ungerze: https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C3%B3zef_Unger
