Artykuł poświęcony jest litaniom do św. Wincentego Ferreriusza, powstałym w Rzeczypospolitej w XVIII wieku. Jest to kontynuacja poszukiwań źródeł popularności kultu św. Wincentego w I Rzeczypospolitej.

Litania

Czym jest litania? Dla osób regularnie chodzących do kościoła odpowiedź wydaje się dosyć prosta. Być może definicja nie będzie precyzyjna, ale każda z tych osób bez problemu wyrecytuje lub wyśpiewa treść najpopularniejszych litanii, np. „Litanii do Wszystkich Świętych”. Jest to więc specyficzna forma modlitwy. Spróbujmy jednak podać bardziej precyzyjną definicję litanii.

Litania jest to forma modlitwy, związana głównie z liturgią chrześcijańską , składająca się z wyliczenia rozbudowanej serii fraz paralelnych, z apostrofami o charakterze suplikacji, a niekiedy aklamacji, deprekacji, inwokacji lub laudacji, i z podziałem na dwa komplementarne głosy – głos przewodnika i głos responsoryjny chóru. [1]

Można więc powiedzieć, że litania:

• Jest formą modlitwy (publicznej lub prywatnej).
• Zawiera powtarzalność.
• Operuje seriami (apostrof, suplikacji, laudacji, itp.).
• Ma element odpowiedzi / dialogu pomiędzy przewodnikiem modlitwy, a resztą wiernych.

Historia tej formy modlitewnej i literackiej sięga starożytności (Babilon i Stary Testament, starożytna Grecja). Forma ta zyskała popularność w Kościele katolickim już od VII w. („Litania do Wszystkich Świętych”). Na jej wzór układano inne litanie, których najwięcej powstało w epoce baroku (XVII-XVIII w.). Litanie zatwierdzone przez Stolicę Apostolską mogą być odmawiane podczas publicznych nabożeństw. Należą do nich: [2]

• Litania do Najświętszego Imienia Jezus.
• Litania do Najświętszego Serca Pana Jezusa.
• Litania do Najdroższej Krwi Chrystusa Pana.
• Litania do Najświętszej Maryi Panny (Loretańska).
• Litania do Wszystkich Świętych.
• Litania do świętego Józefa.

Pozostałe litanie, których zbiór nie jest zamknięty, bo cały czas powstają nowe, można podzielić ze względu na tematykę. Przykładem są Litanie do Matki Boskiej, Trójcy Świętej czy wybranych świętych. Wśród tych właśnie litanii są poświęcone lub zwracające się do św. Wincentego Ferreriusza.

Na koniec tego krótkiego wstępu chciałbym zarekomendować najobszerniejszą monografię poświęconą litanii – to jest książkę Witolda Sadowskiego „Litania i Poezja”. [3] Na niespełna czterystu stronach autor omawia źródła tej formy literacko modlitewnej. Niezwykle ciekawa jest podróż przez wieki i przykłady polskiej litanii poetyckiej. Jest to pozycja na pewno momentami bardzo hermetyczna i wymagająca, ale z drugiej strony nie musi być czytana w całości. Poszczególne rozdziały omawiają zarówno strukturę litanii jak i jej rozwój czy okresy stagnacji na przestrzeni wieków w polskiej literaturze. Przed tą lekturą nie zdawałem sobie sprawy z popularności tej formy literackiej i bogactwa jej odmian. Litania pojawiła się w polskiej świadomości bardzo wcześnie, bo już za czasów Mieszka II. W tak zwanym „Kodeksie Gertrudy” [4] znalazła się litania w języku łacińskim. Kolejną piękną modlitwę litanijną, tym razem napisaną po polsku możemy znaleźć w tak zwanym „Modlitewniku Nawojki” z przełomu XV i XVI wieku. [5]  Średniowiecze wykształciło kolejne gatunki oparte na litanii, które zaczęły stanowić oddzielne formy. Były to: różaniec, koronka i litanie „Kyrie eleison”. Litanie dość powszechnie zaczęły pojawiać się w polskich modlitewnikach od XVI do XVIII wieku. Pojawiły się kolejne formy gatunkowe wywodzące się z litanii takie jak: akatyst, lament, godzinki, ogród, elogium, preambulum. Okres oświecenia i rozwój polskiej litanii reprezentowany jest przez takich twórców jak: Józef Baka, Konstancja Benisławska, Adam Naruszewicz, Elżbieta Drużbacka. W okresie romantyzmu gatunek dalej prężnie się rozwijał. Warto wymienić tu „Litanię pielgrzymską” Adama Mickiewicza, twórczość Kornela Ujejskiego i C.K Norwida. W przypadku Norwida polecam lekturę „Do najświętszej Panny Marii, Litania”, utwór bazujący na litanii loretańskiej. Wspomniana książka omawia również kolejne okresy w polskiej literaturze, aż po czasy współczesne (Herbert, Rymkiewicz, Brandstaetter, Twardowski i wielu innych). Nie sposób w kilku zdaniach omówić tej książki, ale z pełnym przekonaniem zachęcam do lektury, wszystkich którzy są zainteresowani pogłębieniem tematu.

Litania – wiersz litanijny

W przypadku litanii bardzo ważną cechą jest to w jaki sposób ona brzmi. Poprzez „brzmienie” rozumiem: intonację, akcent, pauzę i tym podobne czynniki. Historycznie najdoskonalszym i pierwotnym sposobem prezentowania litanii był i jest nadal śpiew. Nieco gorszym sposobem prezentacji i zastępczym w stosunku do śpiewu jest recytacja. Litania jest zatem utworem (modlitwą) nastawionym na formę śpiewaną, a w drugiej kolejności recytowaną. Formy śpiewane były szczególnie popularne w średniowieczu. Dalej skupię się na formie recytacji i związanym z tym specyficznym zapisem tekstowym.

Cechą litanii jest podział na tak zwane „wezwania”. Zwykle składają się one z trzech oddzielnych części: dwóch ramowych (często niezmiennych) oraz części zmiennej i wewnętrznej. Oto przykłady:

Święty Wincenty, Słuch niesłyszącym, niemym mowę, ślepym wzrok przywracający,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Lilio Czystości,
Módl się za nami.

Część pierwsza to: „Święty Wincenty”.
Część trzecia to część odpowiadająca np. przez wiernych: „Módl się za nami”.
Część środkowa może być w postaci prostej lub złożonej, jak w powyższych przykładach. Niezależnie od tego powinna być ona recytowana (śpiewana) spójnie i razem. Powinna być oddzielona od pozostałych. Natomiast nie powinniśmy takiego wezwania recytować w poniższy sposób:

Święty Wincenty,
Słuch niesłyszącym,
niemym mowę,
ślepym wzrok przywracający,
Módl się za nami.

Choć w tekście są przecinki to jednak środkowa cześć powinna stanowić jedność i być wyraźnie oddzielona od początkowej i końcowej. W przeszłości było to oczywiste dla litanii śpiewanych. Teraz nie jest to już tak oczywiste. Podsumowując, nie wolno recytować litanii wedle uznania, ale należy zachować określoną strukturę i granice. Uwagi te dotyczą prywatnej modlitwy (czytania litanii). W świątyni najprawdopodobniej litania będzie miała określoną w liturgii strukturę odmawiania lub śpiewania.

Na koniec pewnego rodzaju ciekawostka. Stare wydania litanii stosowały pewne specyficzne zapisy, które podkreślają odrębność litanii. Na przykład stosowany był pionowy zapis części responsywnej (np. „Módl się za nami”). Dodatkowo mimo, że nie jest to zgodnie z zasadami ortografii, część responsywna pisana jest dużą literą właśnie dla podkreślenia jej odrębności. Stosowane były wytłuszczenia, myślniki i skróty dla część stałych. Bywały zapisy w których stałe części litanii (np. „Święty Wincenty,”) były pisane na początku i końcu danej sekcji. Obrazowo prezentuje to poniższy przykład z 1748 roku.

Zainteresowanych tematem recytacji litanii i innymi problemami językowymi z tym związanymi odsyłam do wspomnianej książki „Litania i Poezja” autorstwa Witolda Sadowskiego.

Porównanie Litanii do św. Wincentego Ferreriusza

Poniżej prezentuję zestawienie polskich książek i modlitewników zawierających Litanię do św. Wincentego Ferreriusza. Dla pozycji z XVIII wieku wydaje się, że jest ona zamknięta i nigdzie indziej litanie do św. Wincentego nie były publikowane. W XIX wieku litanie, modlitwy, godzinki i pieśni do św. Wincentego nie stanowiły już oddzielnych publikacji ale były rozdziałami w modlitewnikach. Istnieją najpewniej inne wersje tych modlitewników, ale co do treści poświęconej św. Wincentemu nie wnoszą one niczego nowego, powtarzając (i modyfikując językowo) co najwyżej to, co ukazało się w wieku XVIII.

Lp.	Tytuł	Wersja litanii, uwagi
1.	„Anioł w ciele, apostoł w słowach …”, 1741 / 1743, Lwów. „Anioł w ciele, apostoł w słowach …”, 1748, Wilno. [6] [7]	Wersja I Identyczna w obu wydaniach Ilość wezwań: 67
2.	„Septenna albo nabożenstwo do świętego Wincentego Ferreriusza …”, 1759, Kraków. [8]	Wersja II Ilość wezwań: 58
3.	„Pobożna jedność y poratowanie braci y sióstr … Cudotworcy świętego Wincentego Ferreryusza …”, 1760, Kraków. [9]	Wersja II Ilość wezwań: 58
4.	„Historya życia, cudów y uszanowania powszechnégo, wielkiego apostoła y cudotworcy, ś. Wincentego Ferreryusza …”, 1779, Berdyczów. [10]	Wersja III Ilość wezwań: 58
5.	„Anioł w ciele apostoł w słowach …”, 1837, Wilno. [11]	Wersja I „ocenzurowana”, bez dwóch wezwań Ilość wezwań: 65
6.	„Korona Maryi czyli Książka różańcowa najsłodszego imienia Jezus i Najświętszej Maryi Panny, według zwyczaju Arcy-Bractwa Lwowskiego …”, 1851, Lwów. [12]	Wersja II Wersja XIX wieczna Ilość wezwań: 71
7.	„Róża duchowna czyli zbiór nabożeństwa …”,  1877, Kraków. [13]	Wersja II Wersja XIX wieczna Ilość wezwań: 69
8.	„Chwała Maryi, czyli Książka Różańcowa ku czci najsłodszego imienia Jezus i Najświętszej Maryi Panny …”, 1889, Lwów. [14]	Wersja II Wersja XIX wieczna Ilość wezwań: 72
9.	Strona internetowa: https://rytdominikanski.pl/modlitwy/litania-o-sw-wincentym-ferreriuszu/ [15]	Wersja II Wersja XX wieczna Wzorzec z „Chwała Maryi …”, 1889 Ilość wezwań: 72
10.	Strona internetowa: https://salveregina.pl/nabozenstwo-do-sw-wincentego-ferreriusza/ [16] Litania o Św. Wincentym Ferreryuszu.	Wersja II Wersja XX wieczna Wzorzec z „Róża duchowna”, 1877 Ilość wezwań: 69
11.	Strona internetowa: https://salveregina.pl/nabozenstwo-do-sw-wincentego-ferreriusza/ [17] Litania do Św. Wincentego Ferreryusza we wszystkich potrzebach skutecznego Patrona.	Wersja I Wersja XX wieczna Wzorzec z „Anioł w ciele”, 1837 Ilość wezwań: 65

W kolejnych rozdziałach omówię trzy główne, polskie wersje Litanii do św. Wincentego Ferreriusza pochodzące z XVIII wieku.

 

Wspólna wersja Litanii z książki „Anioł w ciele, apostoł w słowach …”, z wydań lwowskiego i wileńskiego. Wersja I.

Uwspółcześniłem ortografię, poprawiłem ewidentne błędy drukarskie. Zachowałem oryginalne użycie wielkich liter z wydania lwowskiego, z drugiego wileńskiego wydania zachowałem wielkie litery na początku każdej prośby po „Święty Wincenty, …”. Zachowałem również oryginalną pisownię „Ferreryusz”. Na podstawie wersji z 1741 / 1743 i 1748 roku.

 

LITANIA
do Świętego WINCENTEGO FERRERYUSZA.
We wszelkich potrzebach skutecznego Patrona.

 

Kyrie eleison, Chryste eleison, Kyrie eleison.

Chryste usłysz nas, Chryste wysłuchaj nas.

Ojcze z Nieba Boże,
Zmiłuj się nad nami.

Synu Odkupicielu świata Boże,
Zmiłuj się nad nami.

Duchu Święty Boże,
Zmiłuj się nad nami.

Święta Trójco Jedyny Boże,
Zmiłuj się nad nami.

Święta Marya,
Módl się za nami.

Święta Boża Rodzicielko,
Módl się za nami.

Święta Panno nad Pannami,
Módl się za nami.

Święty Wincenty,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, W żywocie Macierzyńskim przejrzana Ewangelii Trąbo,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Powstająca na zapadłym kraju Jutrzenko,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Nowy na zachodnim Horyzoncie Wschodzie,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Szczerej niewinności Dziecie,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Prawdziwy Chrystusów Naśladowco,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Natury i łaski dzieło,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Zwycięzco światowych pociech,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Mękę Jezusową krwawymi oczu kroplami oblewający strumieniu,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Nad śmiercią Zbawiciela życiem całym umierający,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Płacząca zguby grzesznika źrenico,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Światło prawej Wiary,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Objaśniająca niewiernych rozumy Pochodnio,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Błędnych do Nieba prowadząca Drogo,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Nauczycielu ludu pospolitego,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Piorunującego Boga błagający za grzesznikami Mojżeszu,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Przykładzie cierpliwości,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Widoku Pokory,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Zwierciadło Świętego Posłuszeństwa,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Lilio Czystości,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Wielki w życiu i po śmierci Cudotwórco,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Zdesperowanym w doczesnej i wiecznej potrzebie skuteczny Patronie,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Schorzałym zdrowie darujący nadprzyrodzony Medyku,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Umarłych do życia wskrzeszający,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Słuch niesłyszącym, niemym mowę, ślepym wzrok przywracający,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Opatrzności Boskiej nad zgłodniałym ludem wizerunku,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Krzyżowniku świata,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Żarliwy Kaznodziejo,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Oko niewidzących zbawienia Heretyków,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Mężu według Serca Boskiego,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Aniele ostatnią Sądu Pańskiego zwiastujący godzinę,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Miłością Boską pałający Serafinie,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Hiszpański Apostole,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Przyszłe skutki opowiadający Proroku,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Doktorze i Panno,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Chęcią i pragnieniem dla pozyskania dusz Niebu Męczenniku,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Kościoła Bożego Wyznawco,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Zakonu Kaznodziejskiego Ozdobo,
Módl się za nami.

Jezu Chryste, Synu Boga Żywego,
Zmiłuj się nad nami.

Od powietrza, głodu, ognia i wojny,
Wybaw nas, Panie.

Od nagłej i niespodziewanej śmierci,
Wybaw nas, Panie.

Od wszystkiego złego,
Wybaw nas, Panie.

Od najazdów szatańskich,
Wybaw nas, Panie.

Od gniewu, nienawiści i wszelkiej złej woli,
Wybaw nas, Panie.

Od cielesności wszetecznej,
Wybaw nas, Panie.

Przez przyczynę Świętego Wincentego,
Wybaw nas, Panie.

Przez zasługi Jego,
Wybaw nas, Panie.

Przez Jego posty, dyscypliny i umartwienia,
Wybaw nas, Panie.

Przez Jego śmierć drogą,
Wybaw nas, Panie.

My grzeszni Ciebie Boga prosimy.
Wysłuchaj nas, Panie.

Abyś Kościół Święty Katolicki Rzymski, ze wszystkimi Namiestnikami swymi, rządzić, i sprawować raczył,
Wysłuchaj nas, Panie.

Abyś poróżnionych Ojczyzny Polskiej Synów (jako niegdyś w sztuki posiekane Dziecię, przez Wincentego Świętego) zjednoczyć raczył,
Wysłuchaj nas, Panie.

Abyś upadającą Wolność i prawą Wiarę łaską i pomocą swoją wesprzeć raczył,
Wysłuchaj nas, Panie.

Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata,
Przepuść nam, Panie.

Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata,
Wysłuchaj nas, Panie.

Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata,
Zmiłuj się nad nami.

Chryste usłysz nas, Chryste wysłuchaj nas.

Kyrie eleison, Chryste eleison, Kyrie eleison.

 

Litania z książki „Anioł w ciele, apostoł w słowach …” wydana we Lwowie w 1741 / 1743 roku, wznowiona w Wilnie w 1748 r., oraz w kolejnych latach w Supraślu, była historycznie najstarszą publikowaną wersją litanii do świętego Wincentego Ferreriusza. Niewielka książeczka „Anioł w ciele, apostoł w słowach …” miała co najmniej cztery wydania w XVIII wieku, w związku z czym zawarta w niej wersja litanii była najczęściej publikowaną. W XIX wieku modlitwy do św. Wincentego oraz jego biografia zostały dołączone do uniwersalnego modlitewnika o tym samym tytule: „Anioł w ciele, apostoł w słowach …”, który został wydany w Wilnie w 1837 roku. O różnicach w wersjach XVIII i XIX wiecznej pisałem w osobnym artykule, dokładnie je omawiając. [18] Powróćmy do zagadnienia ewolucji treści tej litanii na przestrzeni wieków. Porównując dostępne wersje z XVIII i XIX wieku możemy stwierdzić, że różnice dotyczyły jedynie poniższych elementów:

• Uwspółcześniono ortografię.
• Zmieniły się zasady użycia wielkich liter w niektórych wyrazach.
• Zmieniono pojedyncze wyrazy na lepiej zrozumiałe w XIX wieku.

Zmiany te prezentuje poniższe zestawienie:

„Anioł w ciele …”, wersja z XVIII wieku	„Anioł w ciele …”, wersja z 1837 roku
Święty Wincenty, w żywocie macierzyńskim przejrzana Ewangelii trąbo,	Święty Wincenty, w żywocie macierzyńskim przejrzany Ewangelii opowiadaczu,
Święty Wincenty, Widoku pokory,	Święty Wincenty, wzorze pokory,
Święty Wincenty, Zdesperowanym w doczesnej i wiecznej potrzebie skuteczny Patronie,	Święty Wincenty, zrozpaczonym w doczesnej i wiecznej potrzebie skuteczny Patronie,
Święty Wincenty, schorzałym zdrowie darujący nadprzyrodzony Medyku,	Święty Wincenty, schorzałym zdrowie darujący nadprzyrodzony Lekarzu,
Święty Wincenty, słuch niesłyszącym, niemym mowę, wzrok ślepym przywracający,	Święty Wincenty, słuch głuchym, niemym mowę, wzrok ślepym przywracający,
„Anioł w ciele …”, 1741 / 1743 rok	„Anioł w ciele …”, 1748 rok
Święty Wincenty, Mękę Jezusową krwawymi oczu kroplami oblewający strumieniami,	Święty Wincenty, Mękę Jezusową krwawymi oczu kroplami oblewający strumieniu,
Nad śmiercią Zbawiciela życiem całym umierający,	Nad śmiercią Zbawiciela przez życie całe, umierający,
Wersje z XVIII wieku i 1837 roku	Wersja z XX wieku
Przez jego posty, dyscypliny i umartwienia,	Przez jego posty, biczowania i umartwienia,

Widzimy więc, że jak na tak długi utwór różnice nie są bardzo istotne i nie zmieniają w żaden sposób treści i znaczenia tekstu litanii. Wydania z XIX wieku (oraz publikowane współcześnie wersje bazujące na wersjach z XIX wieku) pomijają jednak dwie bardzo szczególne i istotne prośby zawarte pod koniec modlitwy. Ich treść jest następująca:

Abyś poróżnionych Ojczyzny Polskiej Synów (jako niegdyś w sztuki posiekane Dziecię, przez Wincentego Świętego) zjednoczyć raczył,
Wysłuchaj, nas Panie.

Abyś upadającą wolność i prawą wiarę łaską i pomocą swoją wesprzeć raczył,
Wysłuchaj, nas Panie.

Dotyczą one bezpośrednio naszej ojczyzny. Pamiętajmy, że wydanie z 1837 roku miało miejsce w Wilnie pod zaborem rosyjskim. Było ono zweryfikowane przez cenzurę, niezależną od kościelnej aprobaty. Najprawdopodobniej „prośby” te zostały celowo usunięte jako patriotyczne i niebezpieczne w XIX wiecznej rzeczywistości zaboru rosyjskiego.

Ocenzurowane wersy niosły również inną bardzo interesująca informację. Pierwszy z wersów nawiązywał wprost do „Cudu w Morelli” i uratowania przez św. Wincentego Ferreriusza poćwiartowanego dziecka. Cud ten był używany przez wieki jako ilustracja zaangażowania św. Wincentego w zażegnanie wielkiej schizmy zachodniej. Matka, która „od czasu do czasu szalała” to metafora Kościoła katolickiego, który czasami pod wpływem ambicji dostojników kościelnych błądził. Rozczłonkowane dziecko to sam Kościół powszechny, rozdarty schizmą pomiędzy dwa rywalizujące papiestwa. Wincenty Ferreriusz symbolizuje to, że kierując się odpowiednimi zasadami można doprowadzić do zgody, zażegnania sporów i powtórnego połączenia zwierzchności papieskiej. Temat ten dokładniej omawiałem w artykule. [19]
Treść polskiej wersji litanii świadczy o tym, że słynny cud był powszechnie znany w I Rzeczypospolitej (przynajmniej w kręgach dominikańskich) oraz, że stanowił on również piękną i bardzo obrazową metaforę dla ukazania podziałów wśród Polaków w I połowie XVIII wieku. Znalazło to odzwierciedlenie w wersach litanii zawierających prośbę o pojednanie i zażegnanie sporów w obliczu zagrożeń zewnętrznych i słabości Rzeczypospolitej. Książka „Anioł w ciele, apostoł w słowach …” w XVIII wiecznych wydaniach składała się z dwóch części. Pierwsza zawierała część modlitewną (Litanie, Pieśni, Modlitwy, Godzinki, Nabożeństwo Pięciu Piątków), zaś druga zawierała skróconą biografię wraz z opisem cudów św. Wincentego. Wśród tych cudów był opisany również „Cud w Morelli”. Był to zatem spójny przekaz. Cud opisany w części biograficznej został przywołany w części modlitewnej i wykorzystany jako swojego rodzaju metafora dla prośby o jedność ojczyzny i Polaków. W wersji XIX wiecznej wersy te zostały najprawdopodobniej wykreślone przez cenzurę, a dodatkowo część biograficzna została zastąpiona bardziej nowoczesną wersję, gdzie nie były wspomniane liczne cuda, w tym „Cud w Morelli”. Jest to przykład tego, że niezależne działania (cenzura i nowa bardziej naukowa wersja biografii świętego) spowodowały usunięcie ze zbiorowej pamięci pewnych wydarzeń, symboli i fragmentów „kodu kulturowego”. Jest to oczywiście znany proces dlatego z tym większą przyjemnością prezentuję ten zapomniany fragment litanii wraz z wyjaśnieniem jego znaczenia.
Analizując pozostałą część litanii można stwierdzić, że wyróżnikiem jest zastosowanie wersów zaczynających się od „Od …” (np. „Od powietrza, głodu, ognia i wojny”) oraz „Przez …” (np. „Przez zasługi Jego”). Są to formy, których nie ma w pozostałych litaniach. O odrębności tej wersji od pozostałych świadczy również użycie frazy „Abyś …” zamiast „Ażebyśmy …”. Powyższe przykłady pokazują, że wersja litanii z książeczki „Anioł w ciele, apostoł w słowach …” stanowi odrębny stylistycznie utwór modlitewny i literacki.

Kolejnym stylistycznym wyróżnikiem tej wersji litanii jest uwypuklenie cech osobistych św. Wincentego. Są one często wyrażone w bardzo poetycki i obrazowy sposób. W odróżnieniu od pozostałych litanii do porównań nie są używane inne osoby (ze Starego lub Nowego Testamentu). Porównania mają charakter bezpośredni i oczywisty, gdzie św. Ferreriusz jest nazywany: Nauczycielem, Patronem, Medykiem (Lekarzem), niewinnym i szczerym Dzieckiem, Naśladowcą Chrystusa, Apostołem, Prorokiem, Doktorem, Panną (chodzi o niewinność i czystość), Kaznodzieją, Zwycięzcą, Cudotwórcą, Aniołem, Serafinem. W litanii są również używane porównania bardziej metaforyczne. Św. Wincenty jest więc: Drogą, Trąbą, Strumieniem, Światłem, Źrenicą, Okiem, Pochodnią, Ozdobą, ale i Jutrzenką, Wschodem, Przykładem, Dziełem, wizerunkiem Opatrzności Bożej. Widzimy więc złożoność porównań, metafor i zastosowanych środków stylistycznych. Niektóre wymykają się prostej analizie jak choćby:

Nad śmiercią Zbawiciela życiem całym umierający,

To piękne zawołanie oznacza, że św. Wincenty codziennie rozważał i myślał o męce i śmierci Jezusa. Zestawienie tych rozważań z „umieraniem” czyli z codziennym, niezwykle intensywnym i głębokim odczuwaniem śmierci Zbawiciela przez św. Wincentego nadaje temu zawołaniu niezwykłą siłę, która porusza wyobraźnię słuchacza lub modlącego się. Zagadką natomiast pozostaje dla mnie zawołanie:

Święty Wincenty, Krzyżowniku świata,

Analizując staropolskie słowniki „Krzyżownik” może to być:

1. Tym, który krzyżuje, przybija do krzyża.
2. Uczestnikiem wypraw krzyżowych.
3. Krzyżakiem, członkiem Zakonu Najświętszej Marii Panny.
4. Uczestnikiem procesji do krzyża w dni krzyżowe.

Termin ten musiał być jednoznaczny, bowiem w wydaniu XIX wieku pozostawiono to zawołanie niezmienne, co oznacza, że musiało ono mieć stały sens i znaczenie. Dla mnie pozostaje jednak zagadką.

Kolejnym niezwykłym wezwaniem jest:

Święty Wincenty, Piorunującego Boga błagający za grzesznikami Mojżeszu

Oznacza to, że św. Wincenty jest tu porównany do Mojżesza, który niczym prorok i przywódca Izraelitów błaga do „Piorunującego Boga” (o łaskę lub miłosierdzie) dla grzeszników. Obraz Boga jest tu przedstawiony dość jednoznacznie. Ma to szersze uzasadnienie w kontekście przepowiadanego Sądu Ostatecznego.

W innej wersji litanii „piorun” ma odmienne znaczenie. Jest atrybutem świętego Wincentego, który podobnie jak „trąba” podkreśla charakter kazań, zarówno w formie jak i w treści. Znajduje to również odzwierciedlenie w malarskich i graficznych przedstawieniach świętego, któremu często towarzyszą błyskawice.

Grzmocie, na cały świat o grzechy piorunowaniem grożący,

Podsumowując rozważania, zamieściłem pełną i nieocenzurowaną wersję Litanii z XVIII wieku, przywracając ją w oryginalnym brzmieniu współczesnym czytelnikom. Litania ta jest pełna nieoczywistych zestawień, metafor, porównań. Zawiera również niepublikowany w XIX wieku fragment związany z modlitwą w intencji naszej ojczyzny.

Wspólna wersja Litanii dla wydań krakowskich z książek: „Septenna …” oraz „Pobożna jedność …”. Wersja II.

Uwspółcześniłem ortografię, poprawiłem ewidentne błędy drukarskie oraz zachowałem oryginalne użycie wielkich liter z wersji z 1759 roku. Dla różnic z obu wydań, wykorzystałem jako logiczniejszą, wersję z „Septenny …” z 1759 r. Zachowałem oryginalną pisownię „Ferreryusz”. Na podstawie wersji z 1759 i 1760 roku.

 

LITANIA

O ŚWIĘTYM WINCENTYM FERRERYUSZU.

 

Kyrie eleison, Chryste eleison, Kyrie eleison.

Chryste usłysz nas, Chryste wysłuchaj nas,

Ojcze z Nieba Boże,
Zmiłuj się nad nami.

Synu Odkupicielu świata Boże,
Zmiłuj się nad nami.

Duchu Święty Boże,
Zmiłuj się nad nami.

Święta Trójco Jedyny Boże,
Zmiłuj się nad nami.

Święta Marya,
Módl się za nami.

Ojcze Święty Wincenty,
Módl się za nami.

Wielka ozdobo Zakonu Kaznodziejskiego,
Módl się za nami.

Pośle Chrystusów, na gody wieczne zapraszający,
Módl się za nami.

Mistyczny Magnesie, żelazne grzeszników serca ciągnący,
Módl się za nami.

Ewangeliczny Gospodarzu, nasienie Słowa Bożego rozsiewający,
Módl się za nami.

Święty Dawidzie, ustawicznie przeciw piekielnemu Goliatowi wojujący,
Módl się za nami.

Wierny Owczarni Chrystusowej Strażniku,
Módl się za nami.

Drugi Mojżeszu, lud do ziemi obiecanej prowadzący,
Módl się za nami.

Mistyczna Lasko, w Ręku Boskich Cuda wielkie czyniąca,
Módl się za nami.

Głosie Słowa Wcielonego Chrystusa,
Módl się za nami.

Grzmocie, na cały świat o grzechy piorunowaniem grożący,
Módl się za nami.

Trąbo ostateczny Sąd Boski ogłaszająca,
Módl się za nami.

Aniele od Boga do pokazania drogi błądzącym posłany,
Módl się za nami.

Nauczycielu żywota doskonałego,
Módl się za nami.

Okrzyku, mury czartowskie Babilonu obalający,
Módl się za nami.

Drugi Izajaszu, usta od Boga zapalone mający,
Módl się za nami.

Możniejszy Jonaszu, nie jedno tylko Miasto do skruchy przywodzący,
Módl się za nami.

Strzało ognista z kołczana Pańskiego do ranienia serc miłością Jezusową wypuszczona,
Módl się za nami.

Sygnecie Oblubienicy Chrystusowej Kościoła Świętego,
Módl się za nami.

Waleczny Jozue, upał Słońca Sprawiedliwości tamujący,
Módl się za nami.

W miłosierdziu Tobiasza przechodzący,
Módl się za nami.

Aniele, pośrodku Nieba latający,
Módl się za nami.

Aniele wielki, któremu dana do rozgłoszenia Chrystusowa Ewangelia,
Módl się za nami.

Eliaszu, ognistym mieczem Słowa Boskiego uzbrojony,
Módl się za nami.

Elizeuszu, śmierć wojujący,
Módl się za nami.

Czysty Józefie, na Dworze Króla Hiszpańskiego nieprzełamany,
Módl się za nami.

Kolumno ognista, przez pustynią świata tego lud Boski prowadząca,
Módl się za nami.

Wierny pasterzu, owieczek zgubionych szukający,
Módl się za nami.

Wesele Aniołom z pokuty grzesznika sprawujący,
Módl się za nami.

Grosza zgubionego ze skarbu Chrystusowego usilnie szukający,
Módl się za nami.

Naczynie do noszenia Imienia Jezusowego pomiędzy Narody wybrany,
Módl się za nami.

Następco Świętego Jakuba Apostoła w Hiszpanii,
Módl się za nami.

Kupcze Niebieski, pereł straconych szukający,
Módl się za nami.

Ojcze Święty Wincenty, któryś wyszedł na świat, ażebyś zwyciężający zwyciężał, i za to odniósł Koronę,
Módl się za nami.

Miasto ucieczki naszej w utrapieniach,
Módl się za nami.

Wielkiej choroby Lekarzu doskonały,
Módl się za nami.

Desperujących pewna pociecho,
Módl się za nami.

Kamyku z góry Niebieskiej na skruszenie zatwardziałych puszczony,
Módl się za nami.

Ojcze Święty Wincenty, ażebyśmy na straszny Sąd Boski pamiętali,
Módl się za nami.

Ażebyśmy bez skruchy i żalu za grzechy ze świata tego nie schodzili,
Módl się za nami.

Ażebyśmy łaskawego i miłosiernego Sędziego znaleźć mogli,
Módl się za nami.

Ażebyśmy na Duszy, na ciele uzdrowieni byli,
Módl się za nami.

Ażebyśmy się znowu do grzechów naszych nie powracali,
Módl się za nami.

Ażebyśmy przez Twoje zasługi Nieba dostąpić mogli,
Módl się za nami.

Ażebyśmy się wszelkiego grzechu warowali,
Módl się za nami.

Ażebyśmy od wszelkiego złego przypadku zachowani być mogli,
Módl się za nami.

Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata,
Przepuść nam, Panie.

Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata,
Wysłuchaj nas, Panie.

Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata,
Zmiłuj się nad nami.

Chryste usłysz nas, Chryste wysłuchaj nas.

Kyrie eleison, Chryste eleison, Kyrie eleison.

 

ANTYFONA

Jako Gwiazda zaranna wpośród obłoków, i jako Księżyc na pełni w czasie swoim i jako Słońce jaśniejące, tak ten zajaśniał w Kościele Boskim.

℣. Módl się za nami Święty Wincenty.

℟. Abyśmy się stali godnymi obietnic Pana Chrystusowych.

 

MODLITWA

Wszechmogący Boże, któryś mnogości Narodów cudowną nauką Wincentego Świętego Wyznawcy Twojego do uznania Imienia Twojego przyjść pozwolił, daj nam to miłościwie, ażeby tego, którego przyjście na świat ogłaszał strasznego Sędziego, mogli się w Niebie wiecznie dosłużyć i doczekać nagrody Pana naszego Jezusa Chrystusa, który z Tobą żyje i króluje w jedności Ducha Świętego teraz i na wieki wieków Amen.

Koniec

 

Litania w prezentowanej wersji ma największą liczbę publikacji, a co za tym idzie wersji. Do najstarszych wersji tej litanii należą te publikowane w 1759 i 1760 roku odpowiednio w książkach: „Septenna albo nabożenstwo do świętego Wincentego Ferreriusza …” i „Pobożna jedność y poratowanie braci y sióstr … Cudotworcy świętego Wincentego Ferreryusza …”. Obie pozycje były wydrukowane w Krakowie i są one w zasadzie zbieżne. Różnice występują jedynie obrębie ortografii, użycia wielkich liter oraz drobnych nieścisłości wynikających najpewniej z błędów na poziomie druku. Najistotniejsze różnice prezentuje poniższa tabelka.

„Septenna …”, 1759 r.	„Pobożna jedność …”, 1760 r.
Możniejszy Jonaszu, nie jedno tylko Miasto do skruchy przywodzący,	Możniejszy Jonaszu, jedno tylko Miasto do skruchy przywodzący,
Kupcze Niebieski, pereł straconych szukający,	Kupcze Niebieskich pereł straconych szukający,
Elizeuszu, śmierć wojujący,	Eliaszu, śmierć wojujący,

Omawianie litanii rozpocznę od dwóch wersji z XVIII wieku. Są one praktycznie identyczne. Zawierają 58 wersetów. Większość z nich, bo 51 jest powtórzona w wersjach XIX wiecznych z dokładnością do ortografii czy składni. Siedem wersetów z wersji z XVIII wieku bezpowrotnie zaginęło w kolejnym XIX wieku. Chciałbym zwrócić uwagę na sześć z nich. Są one bardzo oryginalne pod względem językowym i stylistycznym:

Strzało ognista z kołczana Pańskiego do ranienia serc miłością Jezusową wypuszczona,

Sygnecie Oblubienicy Chrystusowej Kościoła Świętego,

W miłosierdziu Tobiasza przechodzący,

Następco Świętego Jakuba Apostoła w Hiszpanii,

Kupcze Niebieski, pereł straconych szukający,

Kamyku z góry Niebieskiej na skruszenie zatwardziałych puszczony,

Wersje tej litanii pochodzące z XIX wieku (oraz ich dwie XX wieczne kopie) zawierają od 69 do 72 wersetów. Jak wspomniałem wykorzystują one 51 wersetów ze starych XVIII wiecznych wersji litanii, dodając kolejne nowe. W ramach wersji XIX wiecznych najpełniejszą zawiera „Chwała Maryi …” z 1889 roku (i bazująca na niej wersja ze strony dominikańskiej). Pozostałe dwie pomijają jedno lub trzy wezwania. Dodatkowe wersy występujące w XIX wiecznych wersjach litanii są dość ogólne i uniwersalne i nie zwracają uwagi swoją oryginalnością.

Analizując samą treść XVIII wiecznej wersji litanii, można zauważyć zdecydowanie najwięcej odwołań i porównań św. Wincentego do postaci ze Starego Testamentu. W tekście pojawiają się: Eliasz, Elizeusz (w książce „Pobożna jedność …” jako Eliasz), Dawid, Mojżesz, Izajasz, Jozue, Tobiasz i Jonasz, Goliat. Jest też piękne nawiązanie do apostoła Jakuba Większego, który wedle tradycji po Zesłaniu Ducha Świętego udał się do Hiszpanii i do dziś jest patronem Portugalii i Hiszpanii. Z informacji o charakterze historycznym wspomniana zostaje działalność św. Wincentego na dworze hiszpańskim i porównana z „czystością św. Józefa”. Litania zawiera również wiele rozbudowanych i interesujących kompozycyjnie fraz, przez co sprawia wrażenie najbardziej poetyckiej modlitwy. Jest to chyba najbogatsza stylistycznie litania. Święty Wincenty jest w litanii porównywany nie tylko do wielkich postaci ze Starego Testamentu ale również nazywany: Trąbą, Naczyniem, Kamykiem z Góry niebieskiej, Mistycznym magnesem, Mistyczną laską, Strzałą ognistą, Kolumną ognistą, Sygnetem Oblubienicy, Kupcem niebieskim a nawet Grzmotem i Okrzykiem. Te niezwykłe zestawienia przedmiotów i czynności z postacią świętego nadają litanii niezwykły wydźwięk, pełny poetyckości i niecodziennych porównań i metafor. Wybrałem najciekawsze wezwania aby pokazać bogactwo porównań i epitetów.

Mistyczny Magnesie, żelazne grzeszników serca ciągnący,

Strzało ognista z kołczana Pańskiego do ranienia serc miłością Jezusową wypuszczona,

Naczynie do noszenia Imienia Jezusowego pomiędzy Narody wybrany,

Grzmocie, na cały świat o grzechy piorunowaniem grożący,

Wersje z XIX wieku pomijają siedem wersetów z XVIII wieku, a w przypadku wielu z nich pozostawiając sens, zmieniają formę. Oto przykłady:

Litania z XVIII wieku	Litanie z XIX wieku
Trąbo ostateczny Sąd Boski ogłaszająca,	Święty Wincenty, gorliwy Apostole, ostateczny sąd Boski ludowi opowiadający, (1877 r. i 1889 r.)
Okrzyku, mury czartowskie Babilonu obalający,	Święty Wincenty, słowem Bożym mury czartowskie Babilonu obalający, (1877 r.)
Desperujących pewna pociecho,	Święty Wincenty, rozpaczających pewna pociecho, (1877 r. i 1889 r.)
Ażebyśmy łaskawego i miłosiernego Sędziego znaleźć mogli,	Ażebyśmy łaskawego i miłościwego Sędziego znaleźć mogli, (1877 r. i 1889 r.)
Miasto ucieczki naszej w utrapieniach,	Święty Wincenty, ucieczko nasza w utrapieniach, (1877 r.)

W powyższych przykładach widać, że wersja XVIII wieczna jest bardziej dynamiczna, przemawiająca do wyobraźni i poetycka. Do tego dochodzi pewna synergia pomiędzy słowem a obrazem. Na bardzo wielu obrazach olejnych czy grafikach, św. Wincenty pokazany jest z trąbami. Odpowiada to oczywiście charakterowi kazań św. Ferreriusza. Nawołując do radykalnej pokuty i nawracania się w obliczy zbliżającego się Sądu Ostatecznego, św. Wincenty nie informował o tym tysięczne tłumy zgromadzone na Jego mszach i kazaniach w sposób spokojny. On „trąbił” a nie mówił. Słowo „trąbić” w pełny sposób oddaje zarówno zaangażowanie mówcy jak i wagę przekazywanych słów. Trąbi się na alarm, w przypadku niebezpieczeństwa, pożaru, wojny lub groźby innej tragedii. A jedna z XIX wiecznych wersji litanii zastąpiła owo „trąbienie”, „gorliwym opowiadaniem”. Mam nadzieję, że na tym przykładzie obrazowo pokazałem, że zmiany językowe mogą powodować gubienie nie tyle ogólnego sensu ale i emocji oraz kontekstu historycznego.

Szanując pracę XIX wiecznych dominikańskich redaktorów nad poprawą ortografii i dokonaniem zmian w treści litanii aby była bardziej uniwersalna i zrozumiała w drugiej połowie XIX wieku, chciałbym świadomie powrócić do oryginalnej wersji z XVIII wieku i zaprezentować ją z całym jej bogactwem. Mam nadzieję, że skompensuje to trudności ze zrozumieniem pojedynczych słów, które dziś nie są używane lub mają nieco inne znaczenie.

Wersja Litanii z książki Klemensa Chodykiewicza „Historya życia, cudów ….”, wydanej w Berdyczowie. Wersja III.

Uwspółcześniłem ortografię, poprawiłem ewidentne błędy drukarskie oraz zachowałem oryginalne użycie wielkich liter. Zachowałem oryginalną pisownię „Ferreryusz”. Na podstawie wersji z 1779 roku.

 

LITANIA
O Świętym Wincentym Ferreryuszu.

 

Kyrie eleison, Chryste eleison, Kyrie eleison.

Chryste usłysz nas, Chryste wysłuchaj nas.

Ojcze z Nieba Boże,
Zmiłuj się nad nami.

Synu Odkupicielu świata Boże,
Zmiłuj się nad nami.

Duchu Święty Boże,
Zmiłuj się nad nami.

Święta Trójco jedyny Boże,
Zmiłuj się nad nami.

Święta Marya,
Módl się za nami.

Święta Boża Rodzicielko,
Módl się za nami.

Święta Marya, Nauczycielko Kaznodziejów,
Módl się za nami.

Święty Wincenty,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, w żywocie Macierzyńskim przejrzany wielki Kaznodzieja,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Cudami przed narodzeniem udarowany,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, drugi Janie, Imię od Boga mający,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, z narodzenia swego Rodziców i Walencję napełniający radością,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, czystością Aniołom podobny,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Mądrością nad lata napełniony Herubinie,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, prawdziwy naśladowco Św. Dominika,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, zwycięzca błędów, grzechów i Piekła,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, pełnomocny Pośle od boku Chrystusa,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, ognisty Eliaszu, Sąd ostatni poprzedzający,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Aniele godzinę Sądu ogłaszający,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, podzielone Królestwa jednający,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, powszechną jedność Kościoła Rzymskiego sprawujący,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, drugi Jonaszu pokuty narodom opowiadający,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Zachodnich Krajów Apostole,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, ognistym językiem Ducha Świętego mówiący do różnych Narodów,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Cudownie słyszany na dalekich miejscach,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, hojny wszechmocności Boskiej Podskarbi,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Cudotwórca z nikim nie porównany,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, skrytości serca przenikający i przyszłe rzeczy opowiadający Proroku,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Czystości Lilio, i Różo cierpliwości,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Monarchów i Książąt zbawienny Konsyliarzu,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Poróżnionych i zawziętych jednający,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Nauczycielu błądzących,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Umartwieniem, pracami i pragnieniem Męczenniku,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Drugi Pawle Doktorze Narodów,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Zdesperowanych w doczesnej i wiecznej potrzebie doświadczony opiekunie,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Schorzałych skuteczny Lekarzu,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Słuch głuchym, Mowę niemym, Ślepym wzrok, Umarłym życie przywracający,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Cudowny opatrzności Boskiej Patronie,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, W Ciężkich zasmuceniach Pocieszycielu,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Zapamiętałych i w nałogu grzechowym zostających grzeszników doznany Patronie,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Zgubionych owieczek szukający Pasterzu,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Na każde wezwanie prędko przybywający z pomocą,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Kaznodziejów wzorze, przykładzie i osobliwszy Opiekunie,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Cudami Kościół wojujący objaśniający w Obrazach swoich,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, równą z Św. Dominikiem chwałą w Niebie uwieńczony,
Módl się za nami.

Święty Wincenty, Wszystkich stanów Ludzi powszechny Patronie,
Módl się za nami.

Ażebyśmy na straszny sąd pamiętali,
Módl się za nami.

Ażebyśmy bez skruchy i żalu za grzechy z tego świata nie schodzili,
Módl się za nami.

Ażebyśmy na ciele, na duszy uzdrowieni byli,
Módl się za nami.

Ażebyśmy znowu do grzechów naszych nie wracali,
Módl się za nami.

Ażebyśmy przez Twoje zasługi Nieba dostąpić mogli,
Módl się za nami.

Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata,
Przepuść nam, Panie.

Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata,
Wysłuchaj nas, Panie.

Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata,
Zmiłuj się nad nami.

Chryste usłysz nas, Chryste wysłuchaj nas,

Kyrie eleison, Chryste eleison, Kyrie eleison.

Prezentowana litania pochodzi z książki Klemensa Chodykiewicza „Historya życia, cudów y uszanowania powszechnégo, wielkiego apostoła y cudotworcy, ś. Wincentego Ferreryusza …”, wydanej w Berdyczowie w 1779 roku. W przeciwieństwie do pozostałych wersji nie spotkałem się z jej wznowieniem w XIX i tym bardziej w XX wieku. Nie można wykluczyć istnienia innych wydań, ale wydaje się to bardzo mało prawdopodobne. Byłaby to zatem najpóźniejsza XVIII wieczna wersja tej modlitwy. Treść litanii jest różna od pozostałych XVIII wiecznych wersji. Wyróżnia ją na pewno podkreślenie dominikańskiego pochodzenia i działalności św. Wincentego. Na kaznodziejski i apostolski charakter działalności św. Wincentego wskazują poniższe wersy:

Święta MARYA, Nauczycielko Kaznodziejów,

Święty Wincenty, w żywocie Macierzyńskim przejrzany wielki Kaznodzieja,

Święty Wincenty, Kaznodziejów wzorze, przykładzie i osobliwszy Opiekunie,

Jedynie w tej wersji litanii, Matka Boska jest wprost nazwana „nauczycielką kaznodziejów”. Ma to uzasadnienie w żywocie św. Wincentego, który zawsze podkreślał więź i oddanie się Matce Bożej. Drugie z prezentowanych wezwań nawiązuje do biografii św. Wincentego oraz znaków i cudów przed Jego narodzeniem, które zwiastowały dominikańską przyszłość nienarodzonego dziecka. W tekście pojawiają się również porównania ze św. Dominikiem oraz św. Pawłem (symbol apostolstwa i mądrości) jak i samą działalnością apostolską:

Święty Wincenty, prawdziwy naśladowco Św. Dominika,

Święty Wincenty, pełnomocny Pośle od boku Chrystusa,

Święty Wincenty, Zachodnich Krajów Apostole,

Święty Wincenty, ognistym językiem Ducha Świętego mówiący do rożnych Narodów,

Święty Wincenty, Drugi Pawle Doktorze Narodów,

Święty Wincenty, równą z Św. Dominikiem chwałą w Niebie uwieńczony,

Porównanie ze św. Pawłem, św. Dominikiem oraz fakt posłania Ferreriusza do głoszenia Ewangelii przez samego Chrystusa („pełnomocny Pośle od boku Chrystusa”), pokazuje wiernym odmawiającym litanię, z jak niezwykłą postacią mają do czynienia.
W litanii podkreślona jest powszechność głoszonych przez św. Wincentego nauk i kazań oraz to, że dotyczą one wszystkich ludzi niezależnie od stanu czy narodowości („Wszystkich stanów Ludzi powszechny Patronie”). W przeciwieństwie do innych wersji litanii pojawiają się tu odniesienia do postaci z Nowego Testamentu i Żywotów Świętych – św. Jana Chrzciciela, św. Pawła, oraz do wspomnianego założyciela Zakonu dominikańskiego – św. Dominika. Spośród postaci Starego Testamentu występują dwie: Eliasz i Jonasz po jednym razie w tekście. Trzy wersety nawiązują również do okresu przed narodzinami lub zaraz po urodzeniu świętego. Święty przedstawiony jest trzykrotnie jako „patron”, dwukrotnie jako „opiekun” oraz raz jako „pocieszyciel” co jest unikalne w stosunku do treści pozostałych litanii i świadczy o bardziej ludzkim obrazie św. Wincentego. Warto również zwrócić uwagę na zwrot: „ … Różo cierpliwości”. Jest to bezpośrednie nawiązanie do tradycji Kościoła katolickiego, gdzie wyróżnia się Dziesięć Cnót Ewangelicznych Najświętszej Maryi Panny, a wśród nich „cierpliwość”. Wezwanie w litanii porównuje zatem cechę św. Wincentego z cnotą Maryi. Symbol „Lilii” użyty w tym zawołaniu jest oczywiście atrybutem czystości św. Wincentego. Książka z 1754 roku pod tytułem „Hasło słowa bożego łaske, pokóy, y chwale wcielonego słowa matki …” [20] prezentuje atrybuty świętych dominikanów. Lilia jest przynależna św. Wincentemu Ferreriuszowi.
„Święty Patriarcha DOMINIK miał Koronę z róż uwitą, Święty JACEK Patron Korony Polskiej i Prowincji Ruskiej, tudzież Apostoł Lwowa i Ruskich krajów, miał Koronę z kwiecia Hyacintowego, Święty WINCENTY Ferreryusz w Cudach bardzo wielkich w Obrazie swoim Lwowskim najpierwej w Polszcze wsławiony, miał Koronę Liliową, Święty TOMASZ z Aqwinu Anielski i Kościoła Bożego Doktor, miał Koronę Doktorską”.

Polską perełką językową jest prośba:

Święty Wincenty, hojny wszechmocności Boskiej Podskarbi,

Autor porównuje św. Wincentego do Podskarbiego czyli osoby piastującej niegdyś urząd związany ze skarbem i mennicą królewską. Dziś byłaby to osoba łącząca funkcje ministra finansów i prezesa banku centralnego. Porównanie to podkreśla, że w ręce św. Wincentego złożony został dar i moc dysponowania bożymi łaskami takimi jak: moc czynienia cudów, nawracanie, dar i umiejętność przemawiania. Św. Wincenty jest w tym z jednej strony hojny, ale jako „Podskarbi” musi być również odpowiedzialny. Drugim ciekawym zwrotem jest staropolskie użycie słowa „Konsyliarz” czyli doradca. W I Rzeczypospolitej było to popularne i prestiżowe stanowisko. Zawołanie to podkreśla zarówno ogromny autorytet wśród duchowieństwa jak i książąt i królów, jakim cieszył się św. Wincenty jak i to, że mądre rady Ferreriusza służyły między innymi zażegnaniu wielkiej schizmy zachodniej.

Święty Wincenty, Monarchów i Książąt zbawienny Konsyliarzu,

Zwróciłbym również uwagę na staropolskie zastosowanie słowa „desperat” (czyli współcześnie „zrozpaczony”) oraz ciekawe połączenia językowe: „w ciężkich zasmuceniach…” i „w nałogu grzechowym zostających”. Określenie „desperat” pojawia się często w części biograficznej opisującej cuda i życie świętego. Określenie oddaje doskonale intencję autora oraz stan opisywanych osób. U „desperata” – rozpacz wynika z braku nadziei i tragicznego położenia bez szansy na poprawę. Stan ten towarzyszy często zatwardziałym grzesznikom. Obecne tłumaczenie jako „zrozpaczony” nie oddaje sensu i znaczenia z czego ta rozpacz wynika. Wspomniany „nałóg grzechowy” jest również niezwykle obrazowym porównaniem, znacznie ciekawszym niż współcześnie używane formy. Pasuje ono do wielu opisów cudów i wydarzeń z życia św. Wincentego, gdzie święty nie tylko pomaga ale wręcz wyrywa osoby ze szponów „nałogu” grzechów i zła. Użycie zwrotu „nałóg grzechowy” sugeruje również, że osoby w nim pozostające nie są do końca złe. Dziś powiedzielibyśmy, że „przegrały walkę z nałogiem”. Św. Wincenty jest więc również, kimś kto pomaga w wyjściu z nałogu i definitywnym zerwaniem z nim. Wincenty Ferreriusz był tak charyzmatycznym kaznodziejom, że w wyniku bezpośredniego z nim kontaktu lub jedynie poprzez słuchanie Jego kazań bardzo wielu ludzi decydowało się na radykalną zmianę życia i porzucenie najgorszych praktyk i występków.

Podsumowując jest to oryginalna, nieznana w XX wieku wersja Litanii do św. Wincentego, charakteryzująca się polskimi akcentami oraz podkreśleniem dominikańskiego i apostolskiego dziedzictwa św. Ferreriusza. Litania nawiązuje do postaci ze Starego ale i Nowego Testamentu przy porównywaniu lub opisywaniu cech słynnego dominikanina. W mojej ocenie jest to najbardziej osobista Litania do św. Wincentego Ferreriusza, zawierająca równocześnie kilka pięknych poetyckich porównań i metafor.

Podsumowanie

Istniejące w przestrzeni internetowej dwie wersje Litanii do św. Wincentego Ferreriusza bazują na XIX wiecznych źródłach. Szczegóły dotyczące wydań z XIX wieku oraz XX wieku podałem w tabelce. Wersje te choć zachowują dziedzictwo modlitwy do św. Wincentego, to jednak gubią pewne wezwania. Zagubione wersety z litanii są często charakterystyczne dla rzeczywistości I Rzeczypospolitej, operują oryginalnym językiem polskim i są świadectwem naszej kultury. Wydaje się również, że wersje XVIII wieczne mają w swojej oryginalnej treści wiele typowej rodzimej, polskiej kultury i nie są uniwersalnymi prośbami z jakimi mamy do czynienia w dziesiątkach innych litanii. Cieszę się, że mogłem przywrócić te piękne przykłady polskich litanii dla szerszego odbiorcy. Są one nie tylko świadectwem dawnej poezji i modlitwy, ale również pokazują jak jeden z najsłynniejszych chrześcijańskich kaznodziejów był postrzegany w naszym kraju.

---

[1] Pierwsza definicja litanii z książki: Witold Sadowski, „Litania i Poezja”, Warszawa 2011, strona 18

[2] ks. Jerzy Lech Kontkowski SJ, „111 Litanii”, Kraków 2012, ISBN 978-83-7505-925-0

[3] Witold Sadowski, „Litania i Poezja”, Warszawa 2011, ISBN 978-83-235-0756-7

[4] Kodeks Gertrudy. https://pl.wikipedia.org/wiki/Kodeks_Gertrudy

[5] Modlitewnik Nawojki. https://pl.wikipedia.org/wiki/Modlitewnik_Nawojki

[6] „Anioł w ciele, apostoł w słowach …”, 1741 / 1743, Lwów, wersja online: https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/publication/42909/edition/38585

[7] „Anioł w ciele, apostoł w słowach …”, 1748, Wilno, wersja online: https://kolekcijos.biblioteka.vu.lt/objects/VUB01_000487941#00001

[8] „Septenna albo nabożenstwo do świętego Wincentego Ferreriusza …”, 1759, Kraków, wersja online: https://polona.pl/preview/8df89634-cc50-49e1-b649-57c0fa598a5d

[9] „Pobożna jedność y poratowanie braci y sióstr … Cudotworcy świętego Wincentego Ferreryusza …”, 1760, Kraków, wersja online: https://polona.pl/preview/cd9ceb08-87ba-4aa0-83da-be76f69cfe75

[10] „Historya życia, cudów y uszanowania powszechnégo, wielkiego apostoła y cudotworcy, ś. Wincentego Ferreryusza …”, 1779, Berdyczów, wersja online: https://polona.pl/preview/71c5ff38-56f8-4416-aa2b-46922d65d40a

[11] „Anioł w ciele apostoł w słowach …”, 1837, Wilno, wersja online: https://polona.pl/preview/9e86245f-6b0b-47c0-8e06-6b51bd0c41a7

[12] „Korona Maryi czyli Książka różańcowa najsłodszego imienia Jezus i Najświętszej Maryi Panny, według zwyczaju Arcy-Bractwa Lwowskiego …”, 1851, Lwów, wersja online: https://polona.pl/preview/3d0f7c19-1441-463e-a79d-f89e26ffe04c

[13] „Róża duchowna czyli zbiór nabożeństwa …”,  1877, Kraków, wersja online: https://polona.pl/preview/1f20d1c2-3a68-4388-93de-370882f3418e

[14] „Chwała Maryi, czyli Książka Różańcowa ku czci najsłodszego imienia Jezus i Najświętszej Maryi Panny …”, 1889, Lwów, wersja online: https://bc.radom.pl/dlibra/publication/38185/edition/36996/content

[15] Internet: https://rytdominikanski.pl/modlitwy/litania-o-sw-wincentym-ferreriuszu/

[16] Internet: https://salveregina.pl/nabozenstwo-do-sw-wincentego-ferreriusza/

[17] Internet: https://salveregina.pl/nabozenstwo-do-sw-wincentego-ferreriusza/

[18] Różnice miedzy wydaniami „Anioł w ciele …” omówiłem w artykule na stronie internetowej Fundacji: https://www.creareaude.pl/piesni-o-sw-wincentym-ferreriuszu-wyznawcy-zakonu-kaznodziejskiego/

[19] Link do artykułów na stronie Fundacji Creare Aude:
https://www.creareaude.pl/sw-wincenty-ferreriusz-i-cud-wskrzeszenia-pocwiartowanego-dziecka-przedstawienia-w-malarstwie-zachodnim-i-ameryki-lacinskiej/

https://www.creareaude.pl/sw-wincenty-ferreriusz-i-cud-w-morelli-w-polskim-malarstwie/

[20] „Hasło słowa bożego łaske, pokóy, y chwale wcielonego słowa matki …”, 1754, Lwów, wersja online:  https://www.google.pl/books/edition/Haslo_slowa_bozego_laske_pokoy_y_chwale/D9tJAAAAcAAJ?hl=pl&gbpv=0